Bài viết phân tích hai bài thơ của đại thi hào Nguyễn Du về nhân vật Tô Tần – nhà du thuyết lừng danh thời Chiến Quốc trong lịch sử Trung Hoa, qua đó làm nổi bật những góc nhìn văn hóa – lịch sử độc đáo của ông.
74208b29fd857dee9c37ef53ef79d02bt_c3_b4_20t_e1_ba_a7n
Đình làng Việt Nam – nơi thờ Thành Hoàng, thường được xây dựng bề thế, khang trang.
Trong chuyến đi sứ sang Trung Quốc vào cuối thế kỷ 18, Nguyễn Du đã dừng chân tại cố đô Lạc Dương, quê hương của Tô Tần. Dù không trực tiếp đặt chân đến Lạc Dương, nhưng qua những câu chuyện được lưu truyền và các di tích lịch sử, hình ảnh về người khách du thuyết năm xưa hiện lên trong tâm trí Nguyễn Du đầy ám ảnh. Cảm xúc ấy đã thôi thúc ông sáng tác hai bài thơ “Đình Tô Tần”, thể hiện những suy tư sâu sắc về nhân vật lịch sử này.
Tô Tần – Từ kẻ thất chí đến bậc đế vương
Tô Tần là nhân vật lịch sử gây nhiều tranh cãi. Ông xuất thân từ tầng lớp bình dân, ôm mộng lập nghiệp lớn, mang hoài bão thống nhất thiên hạ. Hành trình theo đuổi lý tưởng của Tô Tần trải qua muôn vàn khó khăn, thử thách, từ những ngày đầu bôn ba du thuyết khắp nơi nhưng không được trọng dụng, đến khi trở thành vị tướng quốc nắm trong tay ấn tướng của sáu nước.
Nguyễn Du đã khắc họa thành công hình ảnh Tô Tần lúc sa cơ thất thế qua những câu thơ đầy bi phẫn:
Áo rách da cừu bỏ hướng Tây,
Triệu đường múa lưỡi với khua tay.
Hình ảnh “áo rách da cừu” gợi lên sự nghèo khó, bần hàn của người khách lỡ vận. Cụm từ “bỏ hướng Tây” mang ý nghĩa từ bỏ lý tưởng, hoài bão. Thế nhưng, ẩn sau lớp áo tả tơi ấy là một ý chí kiên cường, một khát khao cháy bỏng được khẳng định mình. Tô Tần vẫn miệt mài “múa lưỡi”, dùng tài hùng biện của mình để thuyết phục các vị vua chư hầu.
“Hợp tung” – Sáng kiến hay chỉ là mưu cầu danh lợi?
Tô Tần được biết đến với kế sách “hợp tung” – kêu gọi sáu nước Yên, Triệu, Hàn, Ngụy, Tề, Sở liên minh với nhau để chống lại nước Tần hùng mạnh. Đây là một tư tưởng chiến lược mang tầm vĩ mô, thể hiện khát vọng tạo dựng một thời đại thái bình, chấm dứt chiến tranh loạn lạc.
Tuy nhiên, Nguyễn Du lại có cái nhìn khá trần trụi và phê phán về con người cũng như kế sách của Tô Tần. Ông cho rằng:
Tung hoành lừa phỉnh loè vua dốt.
Phú quý khoe khoang với vợ gầy.
Trong mắt Nguyễn Du, Tô Tần chỉ là kẻ mưu mô, xảo trá, lợi dụng “hợp tung” như một phương tiện để đạt được danh lợi cá nhân. Ông đã thành công trong việc “lừa phỉnh” các vị vua, biến mình thành kẻ nắm quyền sinh sát trong tay.
Không dừng lại ở đó, Nguyễn Du còn miêu tả một cách sống động thái độ của Tô Tần khi trở về quê hương trong vinh hoa phú quý:
Quý Tử áo cừu rách,
Đi về quảy gói không,
Vợ không dừng dệt đón,
Chị dâu chẳng nấu ăn.
Sự đối lập giữa hình ảnh Tô Tần lúc nghèo hèn bị gia đình khinh rẻ với khi giàu sang được người thân nịnh bợ đã phơi bày bản chất thực dụng, giả dối của ông. Câu hỏi tu từ đầy mỉa mai “Trước khinh sau kính ” lời thô bỉ” như một lời kết tội đanh thép cho nhân cách của Tô Tần.
Bài học về sự tỉnh thức giữa dòng đời danh lợi
Thông qua hình tượng Tô Tần, Nguyễn Du muốn gửi gắm một thông điệp sâu sắc về thân phận con người trong vòng xoáy danh lợi. Ông nhận ra rằng:
Kiếp người danh lợi thành vô vị,
Kim cổ ai người tỉnh giấc say.
Dòng đời cuồn cuộn như một giấc mộng, danh lợi chỉ là phù du, hư ảo. Con người khi đã sa vào vòng xoáy ấy thì khó lòng mà thoát ra được. Nguyễn Du tự hỏi, từ xưa đến nay, liệu có ai đủ sáng suốt để nhận ra chân lý ấy?
Có thể nói, hai bài thơ “Đình Tô Tần” không chỉ đơn thuần là những vần thơ tả cảnh, vịnh sử, mà ẩn chứa trong đó là những chiêm nghiệm sâu sắc của Nguyễn Du về thân phận con người, về lẽ đời. Qua đó, Nguyễn Du muốn thức tỉnh thế nhân, hãy sống một cuộc đời ý nghĩa, không bị danh lợi che mờ lý trí.
Tài liệu tham khảo:
- Nguyễn Du toàn tập, tập II, NXB Văn học, 1996.
- Sử Ký – Tư Mã Thiên.
- Đông Chu Liệt Quốc – Phùng Mộng Long.
