Nhà thờ họ Nguyễn Tiên Điền
Nguyễn Khản, người anh cả của Đại thi hào Nguyễn Du, từng là một nhà thơ nổi danh đương thời, mỗi bài thơ ông sáng tác đều được ca kỹ, giáo phường truyền tụng rộng rãi: “Án phách tân truyền Lại bộ ca” – gõ phách hát bài hát mới của quan Thượng thư Bộ Lại. Vậy mà giờ đây, tài năng thi ca của ông lại bị lãng quên, tác phẩm phần lớn thất lạc. Bài viết này sẽ góp nhặt lại những tác phẩm còn sót lại của Nguyễn Khản, cùng những ghi chép lịch sử liên quan đến cuộc đời vị quan tài hoa này, người đã nuôi nấng Nguyễn Du từ năm 12 tuổi và có ảnh hưởng lớn đến cuộc đời thi hào.
Xuất thân danh gia vọng tộc, tuổi trẻ tài cao
Nguyễn Khản sinh năm 1734, là con trai của quan Tư đồ (Tể tướng) Nguyễn Nghiễm (1708-1775) và bà vợ cả Đặng Thị Dương. Xuất thân trong một gia đình khoa bảng lừng lẫy ở làng Tiên Điền, Nghi Xuân, Hà Tĩnh, Nguyễn Khản được thừa hưởng một nền giáo dục Nho học bài bản từ nhỏ. Ngay từ thời niên thiếu, ông đã nổi tiếng thông minh, học rộng, tài năng văn chương xuất chúng.
Mười bốn tuổi, Nguyễn Khản đã đậu Tam trường. Khi đi qua núi Dục Thúy, ông làm bài thơ “Qua núi Dục Thúy” thể hiện chí khí của mình, khát vọng công danh được ví như rồng bay, báo chạy. Vài năm sau, đúng như lời thơ tự trào phúng về việc “ngày về mặc áo cũ lông cừu”, hai mươi tuổi, ông đậu Tứ trường. Đến năm 24 tuổi (1757), ông được phong chức Lại bộ Nguyên ngoại, tuyển dạy Lượng Quốc phủ cho thế tử Trịnh Sâm. Ba năm sau (1760), ông đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ, đệ nhị danh.
Quan trường thăng tiến, thân cận bậc quyền quý
Sự nghiệp quan trường của Nguyễn Khản thăng tiến nhanh chóng. Sau khi đỗ đạt, ông được bổ làm Đốc đồng xứ Sơn Tây (1760), Giám khảo trường thi Hương Sơn Nam (1762), rồi lần lượt giữ các chức vụ quan trọng như Hàm lâm Hiệu lý, Thị thư. Đến năm 1767, khi chúa Trịnh Sâm lên ngôi, Nguyễn Khản càng được trọng dụng. Ông được thăng làm Tri phiên liêu, kiêm quản Nhất Hùng cơ, tước Kiều Nhạc hầu, trở thành người thân cận của chúa Trịnh.
Vũ Trung tùy bút của Phạm Đình Hổ đã ghi lại nhiều chi tiết thú vị về mối quan hệ giữa Nguyễn Khản và chúa Trịnh Sâm. Chúa Trịnh thường ngự giá ra nhà Nguyễn Khản chơi, cùng thưởng lãm, cười nói, không khác gì bạn bè, người nhà. Nguyễn Khản cũng sành âm luật, thường đặt những bài hát nhạc phủ, được các nghệ sĩ giáo phường truyền tụng. Câu thơ “Án phách tân truyền Lại bộ ca” chính là để chỉ việc này.
Nguyễn Khản tiếp tục thăng tiến trên con đường quan trường, giữ các chức vụ quan trọng như Đông các đại học sĩ, kiêm Quốc Tử giám Tế tửu, Khâm sai Đề điệu trường thi Hương Sơn Nam. Năm 1770, ông được thăng Thiêm đô ngự sử, tước Kiều Nhạc hầu. Đến năm 1773, ông giữ chức Bồi tụng, tương đương với Phó thủ tướng.
Biến cố chính trường, thăng trầm cuộc đời
Năm 1780, do bênh vực thế tử Trịnh Tông, Nguyễn Khản bị chúa Trịnh Sâm giam lỏng. Trong thời gian này, ông đã sáng tác bài “Tự tình khúc” bằng chữ Nôm, bày tỏ nỗi lòng mình. Cũng trong giai đoạn này, nhiều khả năng Nguyễn Khản đã dịch “Chinh phụ ngâm khúc” của Đặng Trần Côn. Bản dịch này, được xác định là bản F tại Viện Hán Nôm, có đề tên tác giả là Thượng thư Nguyễn Khản, chứa đựng nhiều yếu tố ngôn ngữ cổ, là một tư liệu quý giá cho việc nghiên cứu chữ Nôm qua các thời đại.
Sau khi Trịnh Sâm mất, Trịnh Tông lên ngôi, Nguyễn Khản được trọng dụng trở lại, giữ chức Thượng thư Bộ Lại, tước Toản Quận công. Tuy nhiên, biến cố chính trị tiếp tục xảy ra. Năm 1784, do mâu thuẫn với kiêu binh, Nguyễn Khản phải chạy trốn lên Sơn Tây. Sau đó, ông bị bãi chức về Hà Tĩnh.
Năm 1786, khi quân Tây Sơn tiến đánh Thăng Long, Nguyễn Khản hiến kế cho chúa Trịnh Tông nhưng không được chấp nhận, ông lại bị nghi ngờ là thông đồng với giặc. Nguyễn Khản qua đời trong năm này, hưởng thọ 52 tuổi.
Kết luận
Cuộc đời Nguyễn Khản là một cuộc đời đầy tài hoa nhưng cũng lắm thăng trầm, sóng gió. Ông là một nhà thơ, nhà văn, nhà chính trị tài năng, một nhân vật quan trọng trong lịch sử văn học và chính trị Việt Nam thời Lê mạt – Trịnh suy. Tuy nhiên, do biến động lịch sử, phần lớn tác phẩm của ông đã bị thất lạc, điều này khiến cho việc nghiên cứu và đánh giá đầy đủ về Nguyễn Khản gặp nhiều khó khăn. Việc tìm hiểu, sưu tầm và nghiên cứu những tác phẩm còn sót lại của ông là một nhiệm vụ quan trọng để làm sáng tỏ hơn về cuộc đời và sự nghiệp của vị quan tài hoa này, đồng thời góp phần làm phong phú thêm cho kho tàng văn học Việt Nam.
Tài liệu tham khảo:
- Hoàng Xuân Hãn, Chinh phụ ngâm bị khảo, Minh Tân, Paris, 1953.
- Nguyễn Xuân Diện, “Nguyễn Khản”, Hán Nôm số 4, 1993.
- Ngô Văn Gia phái, Hoàng Lê nhất thống chí, Văn Học, Hà Nội, 1970.
- Ngô Cao Lãng, Lịch triều tạp kỷ, Nxb KHXH, Hà Nội, 1975.
- Gia phả họ Nguyễn Tiên Điền, website Di tích Nguyễn Du.
