Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, Việt Nam nằm dưới ách thống trị của thực dân Pháp. Trong bối cảnh lịch sử đầy biến động ấy, Paul Doumer, Toàn quyền Đông Dương từ năm 1897 đến 1902, đã ghi lại những quan sát và đánh giá của mình về con người, văn hóa, kinh tế và xã hội Việt Nam trong cuốn hồi ký “Xứ Đông Dương”. Dù viết dưới góc nhìn của một viên chức thực dân, cuốn sách vẫn cung cấp những tư liệu quý giá, giúp chúng ta hiểu thêm về giai đoạn lịch sử quan trọng này.
Người Việt đầu thế kỷ 20
Chân Dung Paul Doumer và “Xứ Đông Dương”
Paul Doumer, sinh năm 1857, là một chính khách người Pháp am hiểu nhiều lĩnh vực. Trước khi đến Đông Dương, ông từng giữ chức Bộ trưởng Tài chính Pháp. Sau này, ông còn trở thành Tổng thống Pháp từ năm 1931 đến 1932. “Xứ Đông Dương” không chỉ là hồi ký cá nhân mà còn là một bức tranh toàn cảnh về Đông Dương thời bấy giờ, tập trung vào những vùng đất ông đã đặt chân đến, đặc biệt là Việt Nam.
Paul Doumer, Toàn quyền Đông Dương (1897-1902)
Trong thời gian nắm quyền, Doumer đã thúc đẩy mạnh mẽ việc xây dựng cơ sở hạ tầng tại Việt Nam. Những công trình tiêu biểu như cầu Doumer (nay là cầu Long Biên), cầu Thành Thái (cầu Tràng Tiền) và cầu Bình Lợi đều được xây dựng dưới thời ông. Ông cũng là người ủng hộ các nghiên cứu của bác sĩ Alexandre Yersin, góp phần vào việc thành lập thành phố Đà Lạt và đưa cây cao su vào Việt Nam. Dưới thời Doumer, Hà Nội trở thành thành phố đầu tiên ở châu Á có điện.
Người Việt Qua Con Mắt Paul Doumer
Doumer đánh giá người An Nam (tên gọi Việt Nam thời bấy giờ) là tộc người “ưu trội” so với các dân tộc láng giềng. Ông so sánh người Việt với người Nhật, cho rằng cả hai đều “thông minh, cần cù và dũng cảm”. Ông nhận xét người lính An Nam “giỏi, có kỷ luật và dũng cảm”, còn người nông dân thì “giỏi việc đồng áng”. Trong mắt Doumer, người thợ An Nam là những người “lành nghề, khéo léo và thông minh”.
Thiên Nhiên Ưu Đãi Miền Nam
Doumer miêu tả Nam Kỳ là vùng đất màu mỡ, thuận lợi cho nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa. Ông cho rằng sản lượng lúa gạo ở Nam Kỳ luôn dồi dào, dư thừa cho xuất khẩu. Hệ thống sông ngòi chằng chịt cũng tạo điều kiện thuận lợi cho việc vận chuyển hàng hóa bằng đường thủy. Doumer nhận định thiên nhiên đã ưu đãi cho Nam Kỳ những điều kiện lý tưởng cho sự phát triển kinh tế.
Sài Gòn – Thành Phố Nhiệt Đới Duyên Dáng
Sài Gòn trong mắt Doumer là một thành phố “xinh đẹp, duyên dáng nhất vùng Viễn Đông”. Ông mô tả Sài Gòn như một “công viên rộng lớn” với những công trình kiến trúc đồ sộ xen lẫn những tán cây xanh mát. Sự hiện diện của cộng đồng người Hoa buôn bán sầm uất cũng góp phần tạo nên nét đặc sắc cho thành phố này.
Binh sĩ Pháp trên đường phố Sài Gòn (1901)
Người Bắc Kỳ Cần Cù Chịu Khó
Doumer nhận xét người Bắc Kỳ “cần cù, chịu khó hơn cả người Nam Kỳ”. Ông cho rằng khí hậu khắc nghiệt và điều kiện sản xuất khó khăn đã tôi luyện nên tính cần cù của người dân nơi đây. Họ phải “bóp chặt” mảnh đất nhỏ hẹp của đồng bằng sông Hồng để sản xuất lương thực.
Tài Hoa Của Người Thợ Thủ Công
Doumer dành nhiều lời khen ngợi cho sự khéo léo và tài hoa của các thợ thủ công Bắc Kỳ. Ông đánh giá cao kỹ thuật tinh xảo và khiếu thẩm mỹ của họ trong các nghề như đúc đồng, kim hoàn, thêu, điêu khắc và khảm trai. Đặc biệt, ông cho rằng nghệ thuật khảm trai của người An Nam đã đạt đến trình độ “đáng chú ý” và “nổi danh ở vùng Viễn Đông”.
Dinh Toàn Quyền
Nền Giáo Dục Truyền Thống
Doumer mô tả hệ thống giáo dục truyền thống của người Việt với các trường làng dạy chữ Hán và đạo đức Khổng Tử. Ông đánh giá cao những cuốn sách giáo khoa “đơn giản mà đẹp, khắc ghi vào trí óc trẻ thơ những phép tắc lễ nghĩa”.
Tre – Vật Liệu Kỳ Diệu
Doumer đặc biệt ấn tượng với cây tre và sự đa dụng của nó trong đời sống người Việt. Từ nhà ở, hàng rào, dụng cụ đánh cá đến đồ dùng sinh hoạt, tre hiện diện khắp nơi. Ông kể lại câu chuyện về Đô đốc Pottier, người đã được “cứu nguy” nhờ cây tre trong một chuyến đi đến thượng nguồn sông Hồng.
Cầu Long Biên
Tệ Nạn Quan Lại và Thái Độ Của Pháp
Doumer không né tránh việc đề cập đến tệ nạn tham nhũng trong hệ thống quan lại triều đình Huế. Ông cho rằng các quan lại “lạm dụng quyền hành”, “bòn rút” của dân. Tuy nhiên, ông cũng cho rằng vào thời điểm đó, chính quyền Pháp chưa thể can thiệp sâu vào việc quản lý nội bộ của triều đình.
Kết Luận
“Xứ Đông Dương” của Paul Doumer là một nguồn tư liệu quý, giúp chúng ta nhìn lại Việt Nam đầu thế kỷ 20 dưới góc nhìn của một người Pháp. Dù mang tính chủ quan, cuốn sách vẫn chứa đựng những quan sát sắc sảo về con người, văn hóa và xã hội Việt Nam. Việc đọc và phân tích cuốn sách này cần có sự phê phán và chọn lọc, nhưng không thể phủ nhận giá trị lịch sử mà nó mang lại.
