Cần Thơ, vùng đất trù phú được mệnh danh là “Tây Đô”, thủ phủ của miền Tây sông nước. Nơi đây không chỉ là trung tâm kinh tế sầm uất mà còn lưu giữ trong mình những dấu ấn lịch sử hào hùng và đầy biến động. Hành trình từ thuở sơ khai đến khi trở thành “Tây Đô” rực rỡ như ngày nay là cả một câu chuyện dài, ẩn chứa trong đó là những thăng trầm của lịch sử và tinh thần kiên cường của người dân nơi đây.
Cần Thơ – Dấu Ấn Của Thời Gian
Từ xa xưa, vùng đất Cần Thơ đã là điểm đến của nhiều nhân vật lịch sử lừng lẫy. Vào tháng 10 năm Tân Mão (1771), sau khi thất thủ trước quân Xiêm, Mạc Thiên Tứ cùng ba người con trai đã tìm đến đây ẩn náu, chờ thời cơ phục hưng cơ nghiệp.
Cần Thơ khoảng năm 1920-1929
Vài năm sau, vào tháng 2 năm Đinh Dậu (1777), vua Duệ Tôn và cháu là Nguyễn Phúc Ánh, trên đường chạy trốn quân Tây Sơn, cũng đã dừng chân tại đây, hội quân cùng cha con họ Mạc trước khi tiếp tục cuộc hành quân về phương Nam. Chính tại vùng đất này, Nguyễn Phúc Ánh đã nhiều lần lui tới, khi thì chạy trốn, khi thì trở về chinh phục, đánh dấu một giai đoạn đầy biến động trong cuộc đời của vị vua triều Nguyễn sau này.
Không chỉ là nơi chứng kiến những cuộc tranh giành quyền lực, Cần Thơ còn gắn liền với tên tuổi của Mạc Tử Sanh, con trai Mạc Thiên Tứ. Theo cha về nước giúp Nguyễn Ánh năm Giáp Thìn (1784), Mạc Tử Sanh được phong chức Tham tướng, tước Lý Chánh hầu, trấn thủ Trấn Giang (Cần Thơ). Sự kiện này đã tạo nên mối liên kết đặc biệt giữa Cần Thơ và dòng họ Mạc, được lưu truyền qua địa danh “vùng Tham tướng” và “rạch Tham tướng”.
Cần Thơ Gia Nhập Dòng Chảy Lịch Sử Dân Tộc
Vào thời điểm Chúa Nguyễn Phúc Ánh đến Cần Thơ, vùng đất này đã thuộc về Nam Triều. Tuy nhiên, ít ai biết rằng, trước đó, toàn bộ vùng đất Nam Bộ, bao gồm cả Cần Thơ, đều nằm dưới sự cai trị của Chân Lạp. Vậy, ngã rẽ lịch sử nào đã đưa Cần Thơ về với Đại Việt?
Câu chuyện bắt đầu từ năm Đinh Sửu (1757), khi vua Chân Lạp là Nặc Nguyên băng hà. Nặc Nhuận – chú họ của Nặc Nguyên – muốn lên ngôi vua, bèn cầu viện triều đình Huế. Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát đồng ý giúp đỡ với điều kiện Nặc Nhuận phải dâng hai phủ Trà Vinh và Ba Thắc.
Tuy nhiên, biến cố xảy ra khi Nặc Nhuận bị con rể là Nặc Hinh giết hại. Con trai Nặc Nhuận là Nặc Tôn phải chạy sang Hà Tiên lánh nạn. Nhờ sự giúp đỡ của Mạc Thiên Tứ, Nặc Tôn đã giành lại được ngai vàng và dâng đất Tầm Phong Long (bao gồm cả vùng đất Cần Thơ ngày nay) để tỏ lòng biết ơn. Từ đó, vùng đất Cần Thơ chính thức thuộc về lãnh thổ Đại Việt.
Từ “Trấn Giang” đến “Cần Thơ” – Dòng Chảy Ngôn Ngữ và Địa Danh
Hai chữ “Trấn Giang” được cho là xuất hiện từ trước khi Lê Quang Định biên soạn bộ “Nhất thống dư địa chí” vào năm Gia Long thứ 5 (1806). Theo đó, trong phần “Vĩnh Trấn dinh thực lục” có đoạn viết: “Trấn này chia làm một châu: Định Viễn và ba tổng: Bình Dương, Tân An, Bình An. Toàn hạt có 15 đạo và thủ: Đông Khẩu, Tân Châu, Chiến Sai Châu Đốc, Trấn di, Trấn Giang…”
Còn tên gọi “Cần Thơ” được cho là bắt nguồn từ tiếng Khmer, giống như Cần Vọt, Cần Giờ… Theo thời gian, cách phát âm thay đổi, khiến cho việc truy tìm ý nghĩa ban đầu của địa danh này trở nên khó khăn.
Tuy nhiên, dựa vào ghi chép trong “Nhất thống dư địa chí” của Lê Quang Định, ta có thể ước đoán thời điểm Chợ Cần Thơ được hình thành. Sách có đoạn viết: “… Tới rạch Bình Thủy… rồi rạch Trà Mơn… rồi rạch Cái Khế… rồi xẻo Cái Dầu. Từ xẻo Cái Dầu đi xuống – có đi ngang cù lao Lăng, bần mọc tươi tốt và không người ở – được 70 tầm thì tới rạch Cần Thơ, phần thủ của Trấn Giang đạo”.
Rồi lại mô tả chi tiết hơn: “Bên hữu rạch (Cần Thơ) này có đồn trại của phần thủ; ở bên tả có chợ mới lập, người Tàu đến nhiều, đường lối chằng chịt, ghe buôn đậu liền”.
Như vậy, có thể thấy Chợ Cần Thơ được hình thành vào khoảng đầu thế kỷ 19. Điều này được khẳng định thêm qua ghi chép trong “Gia Định thông chí” của Trịnh Hoài Đức: “Sông CanTho… thủ sở của Trấn Giang đạo, phố xá đông đúc, thương lữ nhóm gom”.
Chợ Cái Răng, tỉnh Cần Thơ, khoảng năm 1920 – 1929
Cầu Cái Răng, tỉnh Cần Thơ, khoảng năm 1920 – 1929
Cần Thơ Dưới Các Chế Độ Phong Kiến và Thuộc Địa
Dưới thời nhà Nguyễn, Cần Thơ trải qua nhiều lần thay đổi về đơn vị hành chính. Ban đầu, Cần Thơ thuộc Bình An tổng, Vĩnh Trấn dinh. Đến năm Gia Long thứ bảy (1808), Cần Thơ thuộc An Trung tổng, huyện Vĩnh An, Vĩnh Thanh trấn. Năm 1813, Cần Thơ trở thành lỵ sở của huyện Vĩnh Định, thuộc phủ Tuy Biên, tỉnh An Giang. Đến thời vua Thiệu Trị, Cần Thơ thuộc huyện Phong Phú, phủ Ba Xuyên.
Sau khi Pháp chiếm Nam Kỳ, Cần Thơ tiếp tục trải qua nhiều lần thay đổi về đơn vị hành chính. Năm 1867, Cần Thơ (lúc này là huyện Phong Phú) được sáp nhập vào phủ Bãi Xàu, sau đó thuộc sở Tham biện Sa Đéc. Cuối năm 1867, Cần Thơ trở thành lỵ sở của sở Tham biện số 26. Đến năm 1871, Cần Thơ lại bị giải thể và sáp nhập vào sở Tham biện Sa Đéc. Năm 1872, Cần Thơ được tái lập và trở thành một phần của sở Tham biện Trà Ôn. Năm 1876, sở Tham biện Trà Ôn được dời về Cái Răng, sau đó lại dời về Cần Thơ.
Cần Thơ – Từ Quá Khứ Đến Hiện Tại
Trải qua biết bao biến động của lịch sử, Cần Thơ ngày nay đã vươn mình trở thành một trong những trung tâm kinh tế, văn hóa, du lịch trọng điểm của cả nước, xứng đáng với danh xưng “Tây Đô”. Từ một vùng đất hoang sơ, Cần Thơ đã trở thành một thành phố hiện đại, năng động, là minh chứng cho ý chí kiên cường và tinh thần vượt khó của người dân nơi đây.
Bài học lịch sử về Cần Thơ cho thấy rằng, bất kỳ vùng đất nào, dù trải qua bao nhiêu thăng trầm, nếu biết phát huy nội lực, nắm bắt thời cơ, thì đều có thể vươn lên mạnh mẽ, khẳng định vị thế của mình trên bản đồ đất nước.
