Từ cuối thế kỷ XVI, người phương Tây bắt đầu đặt chân đến Việt Nam và để lại nhiều ghi chép quý giá về xã hội Đại Việt đương thời. Trong số đó, những dòng hồi ức của linh mục Giovanni Filippo de Marini (1608-1682) – một nhà truyền giáo người Ý – về ngày Tết Nguyên đán của người dân Bắc Kỳ vào giữa thế kỷ XVII đã vẽ nên một bức tranh sống động về đời sống văn hóa tinh thần của cha ông ta cách đây hàng trăm năm.
Nếp Sống Tết Truyền Thống: Từ Lễ Nghi Đến Tục Lệ
Theo ghi chép của De Marini, ngay từ những ngày cuối năm, người dân Bắc Kỳ đã tất bật chuẩn bị cho ngày Tết cổ truyền. Lệ đi lễ và biếu quà đầu năm được thực hiện theo một luật lệ nghiêm khắc. Các quan lại dâng phẩm vật quý giá lên Vua, hạ quan biếu quà thượng quan, học trò biếu thầy, con cháu biếu gia trưởng.
Tranh dân gian Đông Hồ về tục lệ cúng Táo quân trong dịp Tết Nguyên đán
Để chuẩn bị cho một năm mới an lành, người dân tiến hành nhiều nghi lễ trừ tà ma. Họ trồng trước nhà một cây khô hoặc cây sào buộc giỏ tre và giấy trang kim với ý nghĩa xua đuổi tà khí. De Marini cũng miêu tả chi tiết tục lệ dùng vôi trắng quét lên ngạch cửa, vẽ hình con mèo và Đức Phật để ngăn chặn ma quỷ. Bên cạnh đó, việc dán hình thù ghê gớm trên cột nhà, đọc những câu thần chú khó hiểu cũng là một cách thức phổ biến để xua đuổi tà ma.
Không khí náo nhiệt của ngày Tết lan tỏa khắp nơi. Bọn trẻ con vui mừng nhận tiền lì xì, người lớn đi lễ chùa cầu may, người đi biển thì lập bàn thờ cúng tiên sư phù hộ cho một năm thuận buồm xuôi gió.
Một nét đẹp văn hóa được De Marini đề cập đến là tục lệ không đóng cửa nhà trong ngày đầu năm mới để đón ông bà tổ tiên về ăn Tết. Người dân còn chu đáo chuẩn bị giường chiếu, chiếu hoa, guốc dép, nước sạch cho tổ tiên.
Lễ Hội Đầu Xuân: Nét Uy Nghi Của Hoàng Gia Và Sắc Màu Văn Hóa Dân Gian
Sáng mồng một Tết, ba tiếng súng thần công vang lên báo hiệu một năm mới bắt đầu. Nhà vua mặc Hoàng bào mới, ngự triều trong khung cảnh uy nghiêm, tiếp nhận lễ bái của Hoàng hậu, phi tần và các quan đại thần. Sau đó, nhà vua sẽ xuất hành du xuân trong sự hân hoan chào đón của dân chúng.
Trong khi vua du xuân, Chúa Trịnh sẽ tiến hành lễ tế trời cầu mưa thuận gió hòa cho mùa màng bội thu. Sau nghi lễ, Chúa sẽ đích thân cầm cày cày mấy luống đất với ước vọng một năm mới ấm no.
Đám rước của nhà Vua thời Lê trung hưng (khoảng năm 1684-1685) đi cử hành lễ Tịch điền. Hình minh họa trong sách “A description of the kingdom of Tonqueen” (London, 1732) của Samuel Baron.
Không chỉ dừng lại ở những nghi lễ cung đình, Tết Nguyên đán còn là dịp để người dân trổ tài khéo léo và sức mạnh qua các trò chơi dân gian. Nào là thi nấu cơm, thi dệt vải, thi chạy, thi vật, thi bắn súng, đấu thương, múa võ… Mỗi trò chơi đều mang đậm bản sắc văn hóa và tinh thần thượng võ của người Việt.
Các trò chơi và biểu diễn nghệ thuật dân gian trong ngày Tết vào thế kỷ XVII. Hình minh họa trong sách “A description of the kingdom of Tonqueen” (London, 1732) của Samuel Baron.
Kết Luận
Qua những trang ghi chép của linh mục De Marini, chúng ta như được sống lại trong không khí rộn ràng của ngày Tết Nguyên đán ở Bắc Kỳ cách đây hàng thế kỷ. Từ những lễ nghi trang nghiêm của hoàng gia đến những trò chơi dân gian bình dị, tất cả đều toát lên nét đẹp văn hóa truyền thống độc đáo của dân tộc Việt Nam.
