Cuối thế kỷ 19, khi bóng đen thực dân Pháp phủ xuống đất Việt, phong trào Cần Vương bùng nổ khắp nơi. Giữa miền sơn cước Yên Thế, một nhân vật kiệt xuất đã nổi lên, trở thành thủ lĩnh tối cao, lãnh đạo nghĩa quân chống giặc ngoại xâm, đó là Thân Bá Phức. Câu chuyện về ông là một bức tranh lịch sử đầy màu sắc, đan xen giữa hào khí chiến đấu, mưu lược tài ba và cả những nghi án oan khuất chưa có lời giải đáp.
Nội dung
Đề Thám và những người thân tín ở núi rừng Yên Thế.
Từ Cai Tổng Đến Thủ Lĩnh Nghĩa Quân
Thân Bá Phức (1822-1898), sinh ra trong một gia đình giàu có, danh giá tại thôn Làng Trũng, nay thuộc xã Ngọc Châu, huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang. Ông nội và cha ông đều làm Cai tổng Ngọc Cục, một vị trí quyền lực trong địa phương. Cuộc sống của Bá Phức tưởng chừng sẽ êm đềm trôi qua trong nhung lụa, nhưng vận mệnh đất nước đã đưa ông đến một con đường khác.
Thời trẻ, mặc dù gia tộc không tham gia vào các cuộc nổi dậy địa phương, nhưng Thân Bá Phức luôn là người đi đầu trong việc bảo vệ xóm làng trước sự cướp bóc của Thanh phỉ và quân Pháp. Ông tổ chức dân binh, đào hào đắp lũy, thể hiện tinh thần yêu nước và trách nhiệm với cộng đồng. Trung tá Péroz, một sĩ quan Pháp từng có mặt tại Yên Thế, đã phải thừa nhận sự kiêu hãnh và tinh thần chiến đấu mạnh mẽ của người dân nơi đây, khác hẳn với thái độ của người dân vùng đồng bằng.
Năm 1884, sau khi quân Pháp hạ thành Tỉnh Đạo, toán cướp do Lãnh Tư cầm đầu đã cướp phá làng Nhã Nam. Thân Bá Phức đã tập hợp thủ hạ, trong đó có người con nuôi là Hoàng Hoa Thám (tên lúc nhỏ là Giai Thiêm), đánh tan toán cướp, trở thành người hùng của cả vùng. Đây là bước ngoặt quan trọng, đưa ông đến với con đường lãnh đạo nghĩa quân.
Dựng Cờ Khởi Nghĩa, Hưởng Ứng Cần Vương
Cùng năm 1884, Thân Bá Phức gia nhập phong trào khởi nghĩa do Cai Kinh lãnh đạo. Ông không chỉ xây dựng căn cứ địa ở Yên Thế mà còn tham gia xây dựng các đồn lũy ở Hữu Lũng, sát cánh cùng Cai Kinh chống giặc. Nghĩa quân Cai Kinh đã lập nên chiến công hiển hách trong trận Bắc Lệ (23-6-1884), gây cho quân Pháp tổn thất nặng nề.
Năm 1885, sau khi vua Hàm Nghi xuống chiếu Cần Vương, Thân Bá Phức cùng các thủ túc trở lại Yên Thế, thành lập “Quân thứ Song Yên”, tiếp tục sự nghiệp cứu nước. Quân Pháp nhiều lần càn quét nhưng không thể tiêu diệt được nghĩa quân. Thân Bá Phức đã khôn khéo xây dựng hệ thống đồn lũy vững chắc, ẩn mình trong rừng sâu, khiến quân Pháp khó lòng tìm ra.
Đại Hội Dĩnh Thép và Bộ Chỉ Huy Tối Cao
Năm 1888, tại đình làng Dĩnh Thép, một đại hội quan trọng đã diễn ra. Các thủ lĩnh nghĩa quân đã bầu Thân Bá Phức làm Chánh tướng, Tổng thống quân vụ của Quân thứ Song Yên. Đề Nắm và Đề Thám được bầu làm Phó tướng, phụ trách hậu cần và quân đội. Đại hội cũng phân định rõ ràng khu vực hoạt động của các nhóm nghĩa quân, tạo nên sự thống nhất trong chỉ huy và lãnh đạo. Quân thứ Song Yên dưới sự lãnh đạo của Thân Bá Phức đã trở thành một lực lượng mạnh mẽ, khiến quân Pháp nhiều phen khiếp sợ.
Bài báo Dans le Yên Thê (Trong vùng Yên Thế) đăng trên tờ Le Temps (Thời gian) số ra ngày 26-2-1892 đã miêu tả chi tiết về hệ thống đồn lũy kiên cố của nghĩa quân Yên Thế do Thân Bá Phức, Đề Nắm, Đề Thám và các thủ lĩnh khác xây dựng. Bài báo cho thấy sự tài giỏi của nghĩa quân trong việc sử dụng địa hình và xây dựng công sự phòng thủ.
Nghi Án “Quy Hàng” và Những Khúc Xạ Lịch Sử
Cuối năm 1893, trước tình hình khó khăn của nghĩa quân, Thân Bá Phức đã “quy hàng” trước Tổng đốc Lê Hoan. Sự kiện này đã gây ra nhiều tranh cãi và nghi án. Có người cho rằng ông phản bội, có người lại tin ông trá hàng để bảo toàn lực lượng.
Tổng đốc Lê Hoan (ngoài cùng bên trái) và đoàn tùy tùng.
Nhiều câu chuyện truyền kỳ đã được thêu dệt xung quanh sự kiện này. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu lịch sử gần đây đã đưa ra những phân tích khách quan hơn. Họ cho rằng việc “quy hàng” của Thân Bá Phức có thể là một kế hoạch đã được bàn bạc kỹ lưỡng với Đề Thám, nhằm bảo toàn lực lượng, chờ thời cơ vùng lên.
Sau khi “quy hàng”, Thân Bá Phức lui về ở ẩn nhưng vẫn ngấm ngầm ủng hộ nghĩa quân. Ông đã dùng nhiều cách để tiếp tế lương thực, vũ khí cho Đề Thám. Cho đến khi qua đời vào năm 1898, Thân Bá Phức vẫn luôn đau đáu nỗi niềm với vận mệnh đất nước.
Kết Luận
Dù “quy hàng” hay trá hàng, Thân Bá Phức vẫn là một nhân vật lịch sử quan trọng của phong trào Cần Vương Yên Thế. Ông là một thủ lĩnh tài ba, một người yêu nước hết lòng vì dân, vì nước. Những đóng góp của ông cho cuộc kháng chiến chống Pháp xứng đáng được ghi nhận và tôn vinh. Câu chuyện về Thân Bá Phức là một bài học về lòng yêu nước, tinh thần bất khuất và mưu lược của người dân Việt Nam trong cuộc đấu tranh giành độc lập.
Tài liệu tham khảo
- Péroz. Hors des chemin battus (Bên những nẻo đường chiến trận).
- Nguyễn Duy Hinh. Đề Thám, con hùm Yên Thế. Nhà sách Khai Trí, Sài Gòn.
- Trung – Pháp chiến tranh tư liệu.
- Đại Nam thực lục – chính biên, đệ lục kỷ phụ biên.
- Claude Gendre. Le Đê Thám (1846-1913). Un Résistant Vietnamien à la colonisation Francaise [Đề Thám (1846-1913). Một nghĩa sĩ Việt Nam chống lại chế độ thuộc địa Pháp].
- Frey. Pirates et rebelles au Tongkin.
- Bouchét. Au tonkin. La vie anventureuse de Hoang Hoa Tham, chef pirate (Ở Bắc Kỳ. Cuộc đời phiêu lưu của Hoàng Hoa Thám, tướng giặc).
- Chabrol. Opérations militaires.
- Histoire militaire de l’Indochine.
- Annuaire de l’Indochine Francaise-1909 (Niên giám xứ Đông Pháp-1909).
- Journal dé Débats politiques et littéraires (Nhật báo Những bình luận về chính trị và văn học).
- Le Temps (Thời gian).
- Le Courrier d’Haiphong.
- Kỷ yếu Hội thảo khoa học về Họ Thân trong lịch sử Việt Nam.
- Phan Bội Châu. Chân tướng quân.
- Paul Chack. Hoang-Tham pirate (Giặc Hoàng Thám).
- Claude Bourrin. Le vieux Tonkin (Bắc Kỳ xưa).
- Đinh Xuân Lâm và các tác giả. Hoàng Hoa Thám và phong trào nông dân Yên Thế.
