Cách mạng, hành trình thay bậc đổi ngôi, luôn là bệ phóng cho văn hóa thăng hoa và xã hội đổi mới. Cuộc Cách mạng Pháp 1789, đỉnh cao của nhân loại, được hun đúc từ tinh thần khai sáng rực rỡ của cả một thế kỷ. Trong dòng chảy lịch sử ấy, trí thức luôn là ngọn đuốc soi đường cho cách mạng bùng cháy và tỏa sáng.
Cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 của dân tộc ta, dẫn đầu bởi vị lãnh tụ thiên tài Hồ Chí Minh, đã thổi bùng ngọn lửa yêu nước trong trái tim của các tầng lớp trí thức Việt Nam, đặc biệt là thế hệ thanh niên trí thức. Họ tham gia cách mạng với tinh thần sôi nổi, hào hùng như đi trảy hội, hòa mình vào nhịp bước oai hùng của “Tiếng gọi thanh niên” và “Tiến quân ca”, ngập tràn trong lý tưởng cách mạng cao đẹp.
Bối cảnh lịch sử và sự trỗi dậy của thanh niên
Năm 1940, nước Pháp thất bại trong Chiến tranh thế giới thứ hai, mở đường cho phát xít Nhật xâm lược Đông Dương một năm sau đó. Giữa bối cảnh đất nước chìm trong ách thống trị của phát xít Nhật – Pháp, Mặt trận Việt Minh ra đời năm 1941 tại Việt Bắc, thắp lên ngọn lửa độc lập cho dân tộc.
](“Nhà báo Đỗ Đức Dục. Ảnh tư liệu”)
Ngay từ những ngày đầu, lực lượng thanh niên sinh viên đã trở thành đội quân xung kích của cách mạng. Năm 1941, Trại Thanh niên Bằng Trì do Dương Đức Hiền, người thanh niên yêu nước nhiệt thành, cùng một nhóm sinh viên thành lập đã thổi bùng ngọn lửa yêu nước và tinh thần tự cường trong giới trẻ. Phong trào được đông đảo quần chúng và giới truyền thông, đặc biệt là báo Thanh Nghị, nhiệt liệt ủng hộ.
](“Ông Dương Đức Hiền (bên trái) chụp ảnh cùng bạn thân. Ảnh: hoduongvietnam.com.vn”)
Đến năm 1942-1943, phong trào sinh viên càng thêm sôi nổi khi Dương Đức Hiền trở thành Hội trưởng Tổng Hội sinh viên Đông Dương (AGEI). Nhiều trại hè thanh niên được tổ chức ở khắp mọi miền đất nước, lan tỏa tinh thần yêu nước đến với thanh niên. Cũng trong giai đoạn này, những bài hát ca ngợi lòng yêu nước như “Tiếng gọi sinh viên” (sau đổi thành “Tiếng gọi thanh niên”) của nhạc sĩ Lưu Hữu Phước, lời Huỳnh Văn Tiểng và Mai Văn Bộ đã ra đời, nhanh chóng lan tỏa khắp đất nước.
](“Từ trái qua phải: ông Mai Văn Bộ, Lưu Hữu Phước, Huỳnh Văn Tiểng. Ảnh tư liệu”)
Từ băn khoăn đi tìm đường lối cách mạng
Tuy nhiên, con đường cách mạng chưa bao giờ bằng phẳng. Giới trí thức Việt Nam đầu thập niên 40 với lòng yêu nước nồng nàn nhưng vẫn còn nhiều băn khoăn trong việc lựa chọn con đường cứu nước đúng đắn. Sự thất bại của nước Pháp trước phát xít Đức, cuộc Cách mạng Tân Hợi (1911) của Trung Quốc đi vào ngõ cụt, cùng với những tuyên truyền xuyên tạc về Cách mạng Tháng Mười Nga đã khiến một bộ phận trí thức Việt Nam ngả theo con đường thân Nhật.
Nhóm sinh viên Dương Đức Hiền cũng trải qua giai đoạn đầy thử thách này. Tuy nhiên, với tinh thần cầu tiến và lòng yêu nước sâu sắc, cộng thêm sự giúp đỡ tận tình của Đảng Cộng sản Đông Dương, họ sớm nhận ra bộ mặt thật của phát xít Nhật và quyết tâm từ bỏ con đường thân Nhật. Sự kiện này đánh dấu bước ngoặt quan trọng khi nhóm sinh viên Dương Đức Hiền gia nhập Mặt trận Việt Minh, góp phần thành lập Đảng Dân chủ Việt Nam, cùng Đảng Cộng sản đấu tranh giành độc lập cho dân tộc.
Đảng Dân chủ Việt Nam ra đời và sự lớn mạnh của lực lượng trí thức
Đầu năm 1944, tại Hà Nội, nhóm sinh viên Dương Đức Hiền, bao gồm cả những sinh viên miền Nam như Đặng Ngọc Tốt, Trần Bửu Kiếm, Huỳnh Văn Tiểng, Lưu Hữu Phước… chính thức tuyên bố gia nhập Việt Minh. Họ quyết tâm trở về miền Nam, mang theo tinh thần “xếp bút nghiên lên đường tranh đấu”, thành lập Đảng Tân Dân chủ (sau này đổi tên thành Đảng Dân chủ Việt Nam).
](“Bìa báo Thanh Nghị, số 114, tháng 6/1945”)
Ngày 30/6/1944, Đảng Dân chủ Việt Nam chính thức ra đời tại miền Bắc, nhanh chóng trở thành lực lượng chính trị quan trọng quy tụ đông đảo trí thức Việt Nam tiến bộ. Bên cạnh Đảng Cộng sản Đông Dương, Đảng Dân chủ Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong Mặt trận Việt Minh, góp phần to lớn vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám.
Từ sau đảo chính Nhật đến Cách mạng Tháng Tám
Sau cuộc đảo chính Nhật lật đổ chính quyền thực dân Pháp ngày 9/3/1945, phong trào cách mạng Việt Nam bước vào giai đoạn tiền khởi nghĩa. Hướng ứng chỉ thị “Nhật – Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” của Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương, đông đảo trí thức Việt Nam đã nhận thức rõ con đường giải phóng dân tộc, hăng hái tham gia Việt Minh.
](“Ông Dương Đức Hiền và vợ – nhà báo Thanh Thủy (Tết 1958). Ảnh: Dương Thanh Mai”)
Họ tham gia “Thanh niên Cứu quốc”, “Văn hóa Cứu quốc”, “Tổng hội Viên chức Cứu quốc”, và Đảng Xã hội Việt Nam thành lập năm 1946. Đặc biệt, thanh niên trí thức trong Đảng Dân chủ Việt Nam đã thể hiện tinh thần cách mạng tiên phong, táo bạo tham gia các hoạt động tuyên truyền, trừ gian. Đây cũng là thời điểm nhạc sĩ Văn Cao sáng tác “Tiến Quân ca”, bài hát tiếp thêm sức mạnh cho cuộc đấu tranh giành độc lập của dân tộc.
Ngày 17/8/1945, sự kiện các sinh viên trong đội tuyên truyền xung phong của Đảng Dân chủ Việt Nam treo cờ đỏ sao vàng trước cửa Nhà hát Lớn Hà Nội đã đánh dấu bước ngoặt quan trọng, mở đường cho thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám.
Tinh thần lãng mạn cách mạng và những đóng góp to lớn
Cách mạng Tháng Tám thành công đã mở ra một kỷ nguyên mới cho trí thức Việt Nam. Họ được cống hiến hết mình cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, xây dựng đất nước. Đặc biệt, thanh niên trí thức đã thể hiện tinh thần lãng mạn cách mạng trong mọi lĩnh vực.
Tinh thần ấy thể hiện rõ nét qua bài bút ký “Lên Chiến khu” của Đỗ Đức Dục đăng trên báo Độc Lập, hai bài thơ “Hội nghị non sông” và “Ngọn Quốc kỳ” của Xuân Diệu, bài diễn văn trình bày dự thảo Hiến pháp của một thanh niên đại biểu tại Quốc hội.
Tinh thần lãng mạn cách mạng đã thôi thúc thanh niên trí thức Việt Nam hăng hái tham gia kháng chiến chống Pháp, từ miền Nam ngày 23/9/1945 đến toàn quốc từ đêm 19/12/1946. Cuộc kháng chiến trường kỳ, gian khổ nhưng vô cùng anh dũng của dân tộc ta đã dẫn đến chiến thắng Điện Biên Phủ lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu.
Tài liệu tham khảo:
- Tạp chí Xưa và Nay, số 9, 1995.
