Trật Tự Thế Giới Đông Á Trong Lịch Sử: Một Cái Nhìn Khác Về Hệ Thống Triều Cống

Mở đầu

Từ khi Fairbank và Teng lần đầu tiên miêu tả trật tự thế giới Trung Hoa trong lịch sử như một “hệ thống triều cống”, đã có nhiều tranh luận xoay quanh ý niệm hóa của họ. Bài viết này sẽ xem xét lại trật tự thế giới Đông Á, tập trung vào mối quan hệ Trung – Việt từ năm 1786 đến 1802, để đưa ra một bức tranh chân thực hơn, khác với mô hình của Fairbank.

Bài viết sẽ phân tích mô hình Fairbank, chỉ ra ba điểm hạn chế: chủ nghĩa tập trung vào Trung Hoa, sự nhấn mạnh thái quá vào các nghi lễ và sự phóng đại vai trò của các nước Đông Nam Á và phương Tây.

Tiếp theo, bài viết sẽ phân tích sự can thiệp của Trung Hoa vào Việt Nam (1788-1789) và kết cục của nó, tập trung vào các nền tảng quyền lực và quan điểm của các bên liên quan. Cuối cùng, bài viết sẽ liệt kê các trường hợp can thiệp và xâm lược giữa Trung Hoa và Việt Nam, từ đó chỉ ra các khuôn mẫu lịch sử chứng minh sự thiếu sót trong mô hình của Fairbank.

Mô Hình Của Fairbank Và Những Hạn Chế

Mô hình “hệ thống triều cống” của Fairbank và Teng dựa trên hai yếu tố chính:

• Văn hóa và đạo lý: Các nhà lãnh đạo Trung Hoa tự nhận thức là trung tâm văn minh, có trách nhiệm duy trì trật tự thế giới.
• Lợi ích kinh tế: Các nước láng giềng mong muốn giao thương và nhận được sự bảo hộ từ Trung Hoa.

Tuy nhiên, mô hình này có ba điểm hạn chế chính:

1. Chủ nghĩa tập trung vào Trung Hoa (Sinocentrism): Mô hình nhìn nhận các mối quan hệ quốc tế chủ yếu từ góc nhìn của Trung Hoa, bỏ qua quan điểm và động lực của các nước khác. Ví dụ, sự ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa lên Hàn Quốc không thể phủ nhận vai trò của sức mạnh quân sự trong việc định hình mối quan hệ giữa hai nước dưới thời nhà Thanh.
2. Nhấn mạnh thái quá vào các nghi lễ: Việc chú trọng vào các nghi lễ như kowtow (khấu đầu) che mờ vai trò của các yếu tố khác, đặc biệt là sức mạnh quân sự, trong việc định hình trật tự thế giới Đông Á. Thực tế cho thấy, các nghi lễ chỉ mang tính hình thức, không phản ánh đầy đủ bản chất của các mối quan hệ quốc tế.
3. Phóng đại vai trò của Đông Nam Á và phương Tây: Fairbank và Teng đã phóng đại tầm quan trọng của các nước Đông Nam Á và phương Tây trong hệ thống triều cống. Các nước Đông Nam Á có mối quan hệ ngoại vi với Trung Hoa, trong khi sự tập trung vào cuộc đối đầu Trung – phương Tây trong thế kỷ 19 đã dẫn đến sự phóng đại về vai trò của phương Tây.

Sự Can Thiệp Của Trung Hoa Vào Việt Nam (1788-1789): Một Minh Chứng

Cuộc can thiệp của Trung Hoa vào Việt Nam (1788-1789) là một ví dụ điển hình cho thấy những hạn chế trong mô hình của Fairbank.

Bối cảnh:

• Cuộc nổi dậy Tây Sơn nổ ra năm 1771, thách thức sự cai trị của chúa Nguyễn ở miền Nam và chúa Trịnh ở miền Bắc.
• Năm 1786, Nguyễn Huệ, lãnh đạo Tây Sơn, tấn công và chiếm đóng Hà Nội, buộc vua Lê phải cầu viện nhà Thanh.
• Hoàng đế Càn Long quyết định can thiệp, hy vọng tái lập trật tự và khẳng định quyền lực của Trung Hoa.

Diễn biến:

• Quân Thanh do Tôn Sĩ Nghị chỉ huy dễ dàng chiếm được Hà Nội, nhưng sau đó bị quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ lãnh đạo đánh bại hoàn toàn.
• Càn Long buộc phải thay đổi chính sách, từ can thiệp sang chấp nhận nhà Tây Sơn.
• Nguyễn Huệ được tấn phong làm vua Việt Nam, nhưng vẫn duy trì sự độc lập và có ý đồ mở rộng lãnh thổ về phía nam Trung Hoa.

Phân tích:

• Nền tảng quyền lực:
  • Nhà Thanh: Bề ngoài hùng mạnh nhưng bên trong tiềm ẩn nhiều mâu thuẫn, khả năng huy động quân đội hạn chế, guồng máy quan liêu trì trệ.
  • Tây Sơn: Đại diện cho trào lưu cách mạng, nhận được sự ủng hộ rộng rãi từ dân chúng, khả năng huy động lực lượng mạnh mẽ.
• Quan điểm:
  • Càn Long: Ảo tưởng về quyền lực của Trung Hoa, bị ám ảnh bởi các nghi lễ, sử dụng các chiến thắng quân sự để che đậy sự yếu kém bên trong.
  • Nguyễn Huệ: Thực dụng, linh hoạt, coi trọng sức mạnh quân sự, lợi dụng sự hiểu biết về nghi lễ để củng cố quyền lực.

Cuộc can thiệp của Trung Hoa vào Việt Nam cho thấy trật tự thế giới Đông Á không phải lúc nào cũng xoay quanh Trung Hoa. Sức mạnh quân sự và các tính toán thực dụng đóng vai trò quan trọng, trong khi các nghi lễ chỉ mang tính hình thức.

Bản đồ các cuộc chiến tranh giữa Việt Nam và Trung Hoa trong lịch sử

Các Khuôn Mẫu Lịch Sử Và Bài Học Kinh Nghiệm

Phân tích 16 cuộc xung đột giữa Trung Hoa và Việt Nam từ thế kỷ thứ 10 đến thế kỷ 19 cho thấy:

1. Trung Hoa thường là bên khơi mào chiến tranh.
2. Trung Hoa can thiệp khi Việt Nam bất ổn hoặc thay đổi triều đại.
3. Trung Hoa không can thiệp khi bản thân suy yếu hoặc phải đối phó với các vấn đề khác.
4. Khi bị đánh bại, Trung Hoa tìm cách giữ thể diện bằng các biện pháp ngoại giao.
5. Trung Hoa thực hiện chính sách linh hoạt khi phải đối mặt với nhiều thế lực ở Việt Nam.

Điều đáng chú ý là trong 7 lần xâm lược Việt Nam, Trung Hoa đều thất bại. Điều này cho thấy:

• Mô hình “hệ thống triều cống” không phản ánh đầy đủ bản chất phức tạp của trật tự thế giới Đông Á.
• Sức mạnh quân sự và động lực chính trị đóng vai trò quan trọng hơn so với các yếu tố văn hóa và nghi lễ.
• Các nước trong khu vực, bao gồm cả Việt Nam, luôn tìm cách bảo vệ lợi ích và độc lập của mình, bất chấp ảnh hưởng của Trung Hoa.

Kết Luận

Trật tự thế giới Đông Á trong lịch sử đa dạng và phức tạp hơn nhiều so với mô hình “hệ thống triều cống” của Fairbank. Bài viết đã chứng minh rằng:

• Sức mạnh quân sự, các toan tính chính trị và động lực của các nước nhỏ đóng vai trò quan trọng không kém các yếu tố văn hóa và nghi lễ.
• Mô hình tập trung vào Trung Hoa có thể dẫn đến sự hiểu biết phiến diện về lịch sử và trật tự thế giới.

Để có cái nhìn toàn diện và khách quan hơn, cần phải xem xét các mối quan hệ quốc tế trong bối cảnh lịch sử cụ thể, phân tích các nền tảng quyền lực và quan điểm của tất cả các bên liên quan.