Vùng đất Phú Yên, ẩn mình bên bờ biển Nam Trung Bộ, mang trong mình một bề dày lịch sử đáng kinh ngạc, gắn liền với tiểu vương quốc Aryaru huyền thoại. Dù ít được nhắc đến so với những cái tên lẫy lừng như Lâm Ấp, Panduranga hay Vijaya, Aryaru vẫn âm thầm đóng góp một vai trò quan trọng trong tiến trình lịch sử Champa, từ thời kỳ sơ khai đến lúc sụp đổ. Hành trình của Aryaru, từ Hồ Tôn quốc thời tiền Champa đến một tiểu vương quốc tự trị rồi trở thành một phần lãnh thổ Đại Việt, là một câu chuyện lịch sử đầy bí ẩn và hấp dẫn.
Nội dung
Vị trí Phú Yên trên bản đồ Việt Nam
Hồ Tôn Quốc: Cái Nôi Của Văn Minh Champa
Không phải Lâm Ấp như thường được biết đến, chính Hồ Tôn mới là tên gọi sơ khai của nhà nước Champa, được ghi lại trong truyền thuyết Dạ Thoa Vương. Câu chuyện về cuộc chiến giữa Dạ Thoa Vương và Thập Xa Vương, vua của Hồ Tôn, để tranh giành người đẹp Bạch Tĩnh, không chỉ là một truyền thuyết dân gian mà còn là manh mối quan trọng về nguồn gốc của người Chàm. Hồ Tôn, được người Việt sử hóa thành Hồ Tôn Tinh Quốc, tiếp giáp với Âu Lạc ở phía Nam và được xác định là vùng đất Bình Định, bao gồm cả Phú Yên ngày nay. Thành Hồ, tọa lạc bên tả ngạn sông Ba, được cho là kinh đô của Hồ Tôn Quốc, mang ý nghĩa chiến lược quan trọng trong việc phòng thủ và mở rộng lãnh thổ. Việc thành nằm ở bờ Bắc sông Ba, trái ngược với các thành lũy Champa về sau đều nằm ở bờ Nam các con sông lớn, càng củng cố thêm giả thuyết về nguồn gốc cổ xưa của nó. Gần thành Hồ, những địa danh như Hồ Biển và Hồ Sơn Tự với ngôi chùa mang đậm dấu ấn kiến trúc Gupta (Ấn Độ) càng khẳng định thêm sự tồn tại của Hồ Tôn Quốc từ thời kỳ tiền Champa.
Tháp Nhạn – Di tích lịch sử quan trọng của Phú Yên
Aryaru: Tiểu Vương Quốc Tự Trị Trong Liên Bang Champa
Sự hình thành Lâm Ấp vào năm 192, đánh dấu sự chuyển mình của Hồ Tôn Quốc sang một giai đoạn lịch sử mới. Kinh đô được dời từ Thành Hồ ra Trà Kiệu (Sinhapura), mở ra thời kỳ mở rộng lãnh thổ mạnh mẽ của Lâm Ấp về phía Bắc. Trong bối cảnh này, Aryaru nổi lên như một tiểu vương quốc tự trị trong liên bang Champa, nằm trong vùng thung lũng sông Ba và sông Cái, được bao bọc bởi dãy núi Cù Mông và Đại Lĩnh. Vùng đất này, tuy diện tích nhỏ hẹp, nhưng lại sở hữu đất đai màu mỡ, được bồi đắp bởi phù sa sông Ba, tạo điều kiện thuận lợi cho nông nghiệp phát triển. Sông Ba không chỉ là nguồn sống của người dân mà còn là cầu nối quan trọng giữa người Chàm vùng đồng bằng với các bộ tộc miền núi phía Tây, tạo nên một liên minh vững chắc.
Aryaru Trong Bão Táp Lịch Sử
Qua các triều đại Lâm Ấp, Hoàn Vương, và Champa, Aryaru luôn giữ vững vai trò chiến lược quan trọng. Trong thời kỳ Lâm Ấp, Aryaru là bàn đạp cho sự mở rộng lãnh thổ về phía Nam, góp phần vào sự suy yếu của đế chế Phù Nam. Đến thời Hoàn Vương, Aryaru là nơi nữ thần Po Nagar, vị thần bảo hộ đất đai, được cho là giáng trần đầu tiên, khẳng định vị thế tâm linh quan trọng của vùng đất này. Thời kỳ Champa chứng kiến Aryaru trở thành hậu phương vững chắc cho kinh đô Vijaya, cung cấp binh lực và lương thực trong các cuộc chiến chống Khmer, Xiêm La, và Java. Thành Hồ tiếp tục được gia cố, trở thành tuyến phòng thủ quan trọng bảo vệ kinh thành. Sự kiện Vijaya thất thủ năm 1471 đã biến Aryaru thành vùng biên giới giữa Đại Việt và Champa, nơi diễn ra những cuộc giao tranh quyết liệt. Dù cuối cùng rơi vào tay nhà Nguyễn năm 1611, Aryaru vẫn để lại dấu ấn đậm nét trong lịch sử Champa.
Bài Học Từ Quá Khứ
Hành trình lịch sử của Aryaru, từ Hồ Tôn quốc đến một phần lãnh thổ Đại Việt, cho thấy sự biến đổi không ngừng của lịch sử và vai trò quan trọng của vùng đất này trong tiến trình lịch sử Champa. Dù bị lu mờ bởi những cái tên lẫy lừng khác, Aryaru vẫn âm thầm đóng góp vào sự phát triển và tồn tại của vương quốc Chàm. Câu chuyện về Aryaru cũng là bài học về sự thích ứng, kiên cường và sức sống mãnh liệt của một dân tộc trước những biến động của thời cuộc. Sự hiểu biết về lịch sử Aryaru không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử Champa mà còn là nguồn cảm hứng cho việc gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.
Tài liệu tham khảo:
- Li Tana (1999), Xứ Đàng Trong: Lịch Sử Kinh Tế – Xã Hội Việt Nam Thế Kỷ 17 và 18, NXB Trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh.
- Vũ Quỳnh, Kiều Phú (1960), Lĩnh Nam Chích Quái, NXB Văn Hóa, Hà Nội.
- G. Maspéro (1928), Vương Quốc Chàm, NXB G. Văng Oet, Pari và Bruyxen.
- Ngô Sĩ Liên (1998), Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, tập I & II, NXB Khoa Học Xã Hội.
- Quốc Sử Quán triều Nguyễn (1998), Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục, tập I, NXB Giáo Dục, Hà Nội.
- Quốc Sử Quán triều Nguyễn (1971), Đại Nam Nhất Thống Chí, tập III, NXB Khoa Học Xã Hội, Hà Nội.
- Trần Quốc Vượng (2001), “Những Phát Hiện Mới Của Khảo Cổ Học Ở Phú Yên”, tạp chí Xưa và Nay (số 106).
- Đào Duy Anh (1992), Hán – Việt Từ Điển, quyển Thượng, NXB Khoa Học Xã Hội.
- UBND tỉnh Phú Yên (2003), Địa Chí Phú Yên, NXB Chính Trị Quốc Gia.
- G. Coedès (2008), Cổ Sử Các Quốc Gia Ấn Độ Hóa Ở Viễn Đông, NXB Thế Giới.
- Đào Duy Anh (2003), Tác Phẩm Được Tặng Giải Thưởng Hồ Chí Minh, NXB Khoa Học Xã Hội, Hà Nội.
- UBND tỉnh Phú Yên (2009), Lịch Sử Phú Yên Từ Thế Kỷ XVII đến Thế Kỷ XVIII, NXB Khoa Học Xã Hội, Hà Nội.
- Quốc Sử Quán triều Nguyễn (1993), Đại Nam Liệt Truyện, tập 1, NXB Thuận Hóa, Huế.
- Lương Ninh (2006), Vương Quốc Champa, NXB Đại Học Quốc Gia Hà Nội.
- Quốc sử quán triều Nguyễn (1962), Đại Nam Thực Lục Tiền Biên, tập I, NXB Sử Học, Hà Nội.
