Cuối thế kỷ 15 và 16, châu Âu chứng kiến sự giao thoa của hai dòng chảy lịch sử vĩ đại: Thời Phục Hưng rực rỡ và Thời đại Khám phá đầy táo bạo. Trong khi các quốc vương châu Âu thúc đẩy những chuyến hải trình đầy tham vọng, tìm kiếm vàng bạc, gia vị và vùng đất mới, thì một tinh thần mới cũng đang trỗi dậy từ chính những cuộc phiêu lưu này. Liệu các nhà thám hiểm, những người tiên phong dấn thân vào vùng đất lạ, có mang trong mình tinh thần của Thời Phục Hưng, một tinh thần mà chúng ta ngày nay gọi là hiện đại? Hay tầm nhìn của họ vẫn bị bó hẹp trong lăng kính của thời Trung cổ?
Tinh Thần Mới Của Những Nhà Thám Hiểm
Richard Chancellor, một nhà thám hiểm, đã viết trong nhật ký của mình vào năm 1553: “Hy vọng rằng những ghi chép này sẽ khích lệ những người khác tiếp tục hành trình khám phá.” Lời tuyên bố ấy, đến nay, vẫn mang đậm dấu ấn của một tinh thần hiện đại – một khát khao chia sẻ và truyền cảm hứng cho những khám phá mới. Thời đại này chứng kiến sự chuyển dịch từ những cuộc phiêu lưu đơn lẻ như hành trình của Marco Polo đến Trung Quốc trong thế kỷ 13, sang một nỗ lực khám phá liên tục và có hệ thống.
Hình: Bản đồ thể hiện thế giới trước khi châu Mỹ được khám phá
Giống như các nghệ sĩ thời Phục Hưng khao khát tạo dựng tên tuổi bất tử, những nhà thám hiểm cũng bị thôi thúc bởi khát vọng vinh quang. Họ mong muốn được ghi danh vào sử sách, sánh ngang với những vĩ nhân của thời cổ đại. John Francisco Gonza, một thuyền trưởng người Ý, đã được khắc họa trong tranh như thần chiến tranh Mars, bên cạnh người vợ xinh đẹp Isabella, hiện thân của thần Vệ Nữ.
Sự khao khát danh tiếng, cùng với lòng nhiệt thành tôn giáo mãnh liệt như trường hợp của Christopher Columbus, đã trở thành động lực to lớn thúc đẩy những chuyến hải trình. Đặc biệt, khi kỹ thuật in ấn phát triển, những câu chuyện phiêu lưu ly kỳ được lan truyền rộng rãi, cạnh tranh với cả những câu chuyện hiệp sĩ lãng mạn, càng thôi thúc tham vọng của những tâm hồn ưa mạo hiểm.
Sự Trỗi Dậy Của Tư Duy So Sánh
Thời Phục Hưng không chỉ là những chuyến hải trình. Nó là sự hồi sinh của tri thức cổ đại, là nỗ lực tìm kiếm những lý thuyết mới, những mô hình mới có khả năng thay đổi thế giới. Các nhà nhân văn thời kỳ này, như những gì Cicero từng đề cao, khao khát trở thành những con người toàn diện. Kiến trúc sư và nghệ sĩ tìm cảm hứng từ lý thuyết nghệ thuật cổ đại. Các nhà quân sự nghiên cứu chiến thuật của người xưa để tổ chức quân đội, củng cố pháo đài, hay bao vây thành trì.
Sự hồi sinh của tri thức cổ đại cũng thúc đẩy những chuyến thám hiểm thực tế. Các nhà địa lý thời Phục hưng buộc phải xem xét lại những lý thuyết về hình dạng và kích thước Trái đất dựa trên những trải nghiệm thực tế. Ptolemy, nhà bác học Hy Lạp thế kỷ thứ 2, cho rằng không thể đi vòng quanh thế giới vì châu Phi nối liền với một lục địa rộng lớn ở Nam bán cầu. Ngược lại, Strabo, một nhà địa lý sống cùng thời với Augustus, tin rằng đại dương ở phía tây không giáp với bờ biển phía nam châu Á và con người có thể đi vòng quanh Trái Đất nếu như “kích thước của Đại Tây Dương không phải là vô tận”.
Hình: Bốn chuyến hải trình của Columbus
Đến đầu thế kỷ 15, khi hải đồ và kỹ thuật hàng hải được cải thiện, lý thuyết của Strabo dần được kiểm chứng. Sự hợp tác giữa các thủy thủ, nhà lý thuyết, và nhà vẽ bản đồ ngày càng trở nên phổ biến. Một ví dụ điển hình là trường hợp của Hoàng tử Henry Người Đi Biển của Bồ Đào Nha. Vào giữa những năm 1430, tại Sagres, mũi đất phía tây nam Bồ Đào Nha, ông thành lập một triều đình thu hút các nhà hàng hải, nhà vẽ bản đồ, nhà thiên văn học, nhà đóng tàu, và các nhà sản xuất thiết bị hàng hải. Từ đây, với những con tàu, bản đồ và dụng cụ được cải tiến, Henry Người Đi Biển đã phái những đoàn thám hiểm đi ngày càng xa hơn về phía nam dọc theo bờ biển châu Phi. Mục tiêu cuối cùng của ông là thiết lập con đường thương mại trực tiếp với châu Á, phá vỡ thế độc quyền của người Hồi giáo trong việc buôn bán vàng, nô lệ, ngà voi, và gia vị.
Chính trong bối cảnh lịch sử này, quá trình khám phá thế giới đã trở thành minh chứng sơ khai cho phương pháp khoa học. Giả thuyết của Columbus về việc tồn tại một con đường biển ngắn hơn đến châu Á bằng cách đi về phía tây đã dẫn đến khám phá ra châu Mỹ. Những phát hiện mới liên tục được bổ sung vào bản đồ, thúc đẩy những chuyến hải trình tiếp theo, kiểm chứng và hoàn thiện những lý thuyết hiện có.
Châu Âu Đối Mặt Với Những Nền Văn Minh Mới
Việc khám phá ra Tân Thế giới đã thách thức nhận thức của người châu Âu. Những nền văn minh mới với những phong tục, tôn giáo và thể chế chính trị khác biệt đã buộc người châu Âu phải đối mặt với câu hỏi: Làm thế nào để thấu hiểu và tiếp cận những nền văn hóa khác biệt?
Ban đầu, người châu Âu nhìn nhận người dân bản địa qua lăng kính của những định kiến thời Trung cổ, mong muốn tìm thấy những điều kỳ lạ, quái dị như những câu chuyện thần thoại. Tuy nhiên, khi tiếp xúc nhiều hơn, các nhà thám hiểm và học giả bắt đầu quan tâm đến đời sống văn hóa của người bản địa. Các nhà truyền giáo học ngôn ngữ và tôn giáo của họ để truyền bá Kitô giáo hiệu quả hơn.
Hình: Cột trụ được dựng lên bởi nhà thám hiểm người Pháp De Laudonniere
Michel de Montaigne, một trong những học giả lỗi lạc nhất thế kỷ 16, đã bị cuốn hút bởi những bộ tộc được coi là “man rợ”. Ông nhận thấy cách sống của họ, dù khác biệt, nhưng lại gần gũi với hạnh phúc và đức hạnh hơn so với xã hội châu Âu đương thời. Quan điểm của Montaigne cho thấy sự khởi đầu của tư duy tương đối, đặt nghi vấn về hệ giá trị và chuẩn mực xã hội.
Khởi Nguồn Của Khoa Học Hiện Đại
Thời Phục Hưng không chỉ là sự bùng nổ của nghệ thuật và văn học, mà còn là thời kỳ chứng kiến sự trỗi dậy của tinh thần phản biện và tư duy khoa học. Thay vì chấp nhận một cách thụ động những lý thuyết có sẵn, các học giả thời kỳ này đặt câu hỏi, kiểm chứng, và tìm kiếm bằng chứng cho những lý thuyết của họ.
Leonardo da Vinci, thiên tài toàn năng của thời Phục Hưng, là hiện thân của tinh thần này. Ông không chỉ là một họa sĩ bậc thầy mà còn là một kỹ sư, nhà khoa học, và nhà phát minh tài ba. Da Vinci tin vào sức mạnh của quan sát và thực nghiệm. Ông mổ xẻ tử thi để nghiên cứu giải phẫu, quan sát dòng chảy của nước để tìm hiểu về thủy văn, và từ những quan sát thực tế đó, ông đưa ra những lý thuyết khoa học đột phá.
Ambroise Paré, một bác sĩ phẫu thuật người Pháp, đã tóm tắt tinh thần khoa học mới này: “Hãy đọc sách vở của những bậc hiền triết cổ đại như thể chúng ta đang đứng trên vai những người khổng lồ, để từ đó có thể nhìn xa hơn. Nhưng nếu quan sát thực tế mâu thuẫn với những gì được viết, hãy tin vào những gì bạn thấy”.
Thời Phục Hưng và Thời đại Khám phá, dù có những mặt trái, đã mở ra một chương mới trong lịch sử nhân loại – chương về tinh thần phản biện, tư duy khoa học, và khát khao khám phá thế giới xung quanh. Chính trong lò lửa của những cuộc phiêu lưu và thử nghiệm, những giá trị nền tảng của thế giới hiện đại đã được tôi luyện và hình thành.
