Vương quốc Chăm Pa, một vương quốc rực rỡ trong lịch sử Đông Nam Á, đã để lại những dấu ấn văn hóa sâu đậm trên dải đất miền Trung Việt Nam. Sự gặp gỡ và giao thoa giữa văn hóa Việt – Chăm đã tạo nên những nét độc đáo, trong đó sự biến đổi từ hình tượng Mẹ Nữ thần Xứ sở Yang Po Inâ Nâgar của người Chăm thành Thiên Yana Diễn Ngọc Phi trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam là một minh chứng tiêu biểu.
Yang Po Inâ Nâgar: Vị Mẫu Thần Trong Tâm Thức Người Chăm
Người Chăm vốn có tín ngưỡng thờ Mẹ deeply ingrained in their cultural consciousness. Yang Po Inâ Nâgar, vị Mẫu thần được người Chăm tôn thờ như Mẹ Nữ thần Xứ sở, thể hiện rõ nét tín ngưỡng này. Nguồn gốc của bà được bao phủ bởi lớp sương huyền thoại, với những dị bản truyền thuyết mang đậm màu sắc tâm linh.
Tượng_Yang_Po_ANagarTượng Yang Po ANagar, hay Thánh Mẫu Thiên Y A Na trong tâm thức người Việt
Một số truyền thuyết cho rằng Yang Po Inâ Nâgar từ cõi trời giáng thế, là hiện thân của vũ trụ, gắn liền với sự sống và sự phồn thịnh của đất trời. Những câu chuyện khác lại kể rằng bà sinh ra từ mây trời và bọt biển, trôi dạt vào đất liền trên một khúc gỗ kỳ nam. Dù khác nhau về chi tiết, các truyền thuyết đều khẳng định vai trò tối cao của Yang Po Inâ Nâgar trong việc khai sinh ra đất đai, cây cối, lúa gạo và ban phúc lành cho muôn vật.
Hình ảnh Yang Po Inâ Nâgar hiện diện trang trọng trong các đền tháp Chăm, đặc biệt là khu vực Nam Trung Bộ, nơi văn hóa Chăm từng hưng thịnh. Tại những công trình kiến trúc độc đáo này, Yang Po Inâ Nâgar được người Chăm thành kính dâng lễ cầu mong sự chở che, phù hộ cho cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
Thiên Yana Diễn Ngọc Phi: Sự Tiếp Biến Từ Tín Ngưỡng Chăm
Sự mở rộng lãnh thổ về phương Nam đã đưa người Việt đến với vùng đất mới, nơi văn hóa Chăm đã bén rễ từ lâu đời. Sự gặp gỡ giữa hai dân tộc đã dẫn đến sự tiếp biến văn hóa, trong đó, hình tượng Yang Po Inâ Nâgar được người Việt tiếp nhận và chuyển hóa thành Thiên Yana Diễn Ngọc Phi.
Vậy Thiên Yana là ai? Bà là một nữ thần trong hệ thống tín ngưỡng của người Việt, được coi là hóa thân của Yang Po Inâ Nâgar. Sự chuyển hóa này bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân, nhưng có hai yếu tố chính:
- Sự tương đồng trong văn hóa: Cả người Việt và người Chăm đều có truyền thống tôn trọng vai trò của người phụ nữ. Nếu người Việt đề cao Nữ thần Mẹ Âu Cơ, thủy tổ của dân tộc, thì người Chăm tôn thờ Yang Po Inâ Nâgar như vị thần khai sáng.
- Sự hỗn cư trong lịch sử: Quá trình người Việt Nam tiến không chỉ là sự thay thế cư dân, mà còn là hòa hợp, chung sống. Người Việt và người Chăm cùng sinh sống trên mảnh đất miền Trung, tạo điều kiện cho sự giao thoa văn hóa diễn ra tự nhiên, lâu dài.
Danh xưng “Thiên Yana Diễn Ngọc Phi” cũng thể hiện quá trình Việt hóa hình tượng nữ thần. “Thiên Yana” là biến âm từ “Devayana” (Chăm), trong khi “Diễn Ngọc Phi” gắn liền với địa danh núi Diễn (Khánh Hòa), nơi người Việt xây dựng đền thờ Bà Chúa Ngọc.
Dấu Ấn Giao Thoa: Từ Kiến Trúc Đến Tín Ngưỡng
Sự tiếp biến văn hóa Việt – Chăm không chỉ dừng lại ở danh xưng mà còn thể hiện rõ nét trong kiến trúc, lễ nghi, và tín ngưỡng. Quần thể di tích Tháp Bà (Nha Trang) là một ví dụ điển hình.
Ban đầu, Tháp Bà là công trình kiến trúc của người Chăm, thờ phụng Yang Po Inâ Nâgar. Tuy nhiên, dưới thời vua Gia Long, tháp được trùng tu và đổi tên thành “Thiên Y Thánh Mẫu”. Sự thay đổi này cho thấy ảnh hưởng của văn hóa Việt đối với di tích.
Ngày nay, Tháp Bà trở thành điểm du lịch nổi tiếng, thu hút du khách bởi lịch sử lâu đời và kiến trúc độc đáo. Lễ hội Tháp Bà, diễn ra vào tháng 3 âm lịch hàng năm, là dịp để người dân địa phương tưởng nhớ và bày tỏ lòng thành kính đối với nữ thần, đồng thời cầu mong cuộc sống bình an, mưa thuận gió hòa.
Kết Luận
Sự biến đổi từ Yang Po Inâ Nâgar thành Thiên Yana Diễn Ngọc Phi là minh chứng rõ nét cho giao thoa văn hóa Việt – Chăm. Quá trình tiếp biến và hòa hợp văn hóa đã tạo nên bản sắc riêng biệt cho văn hóa miền Trung, góp phần làm phong phú thêm nền văn hóa Việt Nam. Việc nghiên cứu và giữ gìn những di sản văn hóa chung này là trách nhiệm của thế hệ hôm nay và mai sau.
Tài liệu tham khảo:
- [1] Chi hội Dân tộc Chăm (2014), Những vấn đề văn hóa – xã hội người Chăm ngày nay, NXB Trẻ.
- [3] Nguyễn Hữu Hiếu (2010), Diễn trình văn hóa vùng đồng bằng sông Cửu Long, NXB Thời đại.
- [6] Lê Đình Phụng (2015), Đối thoại với nền văn minh cổ Chămpa, NXB Khoa học Xã hội.
- [7] Ngô Đức Thịnh (2009), Đạo Mẫu Việt Nam – tập 1, NXB Tôn giáo.
