Vai trò then chốt của các hùng phiên Tây Nam trong cuộc lật đổ Mạc phủ Tokugawa (nửa sau thế kỷ XIX)

Giữa thế kỷ XIX, Nhật Bản rơi vào vòng xoáy khủng hoảng sâu sắc, đối mặt với nguy cơ bị các cường quốc phương Tây xâm chiếm. Trước tình thế đó, việc lật đổ chế độ Mạc phủ Tokugawa lỗi thời, bảo vệ nền độc lập dân tộc và đưa đất nước tiến lên con đường tư bản hiện đại trở thành nhiệm vụ cấp bách. Trong công cuộc lịch sử trọng đại này, không thể không nhắc đến vai trò to lớn của 4 phiên hùng mạnh ở Tây Nam Nhật Bản: Satsuma, Choshu, Tosa và Hizen, hay còn được gọi là Satschodohi – 4 mũi nhọn của phong trào lật đổ Mạc phủ.

Bốn hùng phiên Tây Nam: Khởi nguồn của tư tưởng Tôn Vương đảo Mạc

Sự kiện Mạc phủ Tokugawa ký kết các hiệp ước bất bình đẳng với phương Tây đã châm ngòi cho làn sóng phản đối dữ dội trên khắp đất nước, từ đó dẫn đến phong trào “đảo Mạc” (lật đổ Mạc phủ). Phong trào này khởi nguồn từ tư tưởng Sonno Joi (Tôn Vương nhương Di) – tôn thờ Thiên hoàng và trục xuất phương Tây, sau đó phát triển thành Sonno Tobaku (Tôn Vương đảo Mạc) – tôn thờ Thiên hoàng và lật đổ Mạc phủ.

Part of a woodblock print by Utagawa Kuniteru depicting Samurai under a Sonnō jōi banner during the 1864 Mito rebellionMột phần tranh khắc gỗ của Utagawa Kuniteru mô tả các võ sĩ Samurai dưới ngọn cờ Sonnō jōi trong cuộc nổi dậy Mito năm 1864

Vai trò của các phiên Tây Nam trong quá trình hình thành và phát triển tư tưởng Sonno Joi và Sonno Tobaku là không thể phủ nhận. Trong khi Mito han là nơi sản sinh ra tư tưởng Sonno Joi thì Choshu han, với các nhóm do Sufu Masanosuke và Yoshida Shoin lãnh đạo, đã phát triển nó thành một trào lưu tư tưởng lan rộng khắp cả nước. Yoshida Shoin, một nhà tư tưởng lỗi lạc, đã đề cao vai trò của Thiên hoàng như người lãnh đạo tối cao, trở thành biểu tượng của Sonno Joi tại Choshu.

Satsuma han, dưới sự dẫn dắt của Saigo Takamori, cũng chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của phong trào Sonno Joi trong giai đoạn 1858-1860. Phong trào ở Satsuma mang tính chất cấp tiến và quyết liệt hơn do sự tham gia của đông đảo tầng lớp võ sĩ trẻ tuổi.

Tại Tosa han, Takechi Zuian là người tiên phong tiếp nhận và truyền bá Sonno Joi. Ông đã vạch ra kế hoạch chi tiết nhằm khôi phục quyền lực cho Thiên hoàng, trong đó đề xuất kiểm soát vùng đồng bằng Kinai, sửa đổi chính sách Sankin Kotai và trao quyền quyết định chính trị cho Triều đình.

Tuy nhiên, sau thất bại trong các trận chiến Shimonoseki và Kagoshima năm 1863 trước sức mạnh vượt trội của phương Tây, các phiên Tây Nam dần nhận ra sự bất khả thi của Joi. Họ thay đổi quan điểm, chuyển từ đối đầu sang học hỏi phương Tây, đồng thời nhận thức được chính quyền Tokugawa là rào cản lớn nhất cho sự phát triển của đất nước.

Từ cuối năm 1866, các phiên Tây Nam chính thức chuyển sang ủng hộ tư tưởng Sonno Tobaku, với mục tiêu lật đổ Mạc phủ, trả lại quyền lực cho Thiên hoàng và mở đường cho công cuộc cải cách duy tân. Sự ra đời của Sonno Tobaku đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong nhận thức của các lực lượng yêu nước, tạo tiền đề cho sự hình thành liên minh chống Mạc phủ với nòng cốt là bốn phiên Tây Nam.

Nguồn lực tài chính vững mạnh từ các phiên Tây Nam

Bên cạnh vai trò tư tưởng, các phiên Tây Nam còn đóng góp to lớn về mặt tài chính cho phong trào lật đổ Mạc phủ, mỗi phiên với cách thức riêng biệt.

Choshu han củng cố tài chính vững mạnh nhờ thành lập cơ quan Buikukyoku (quỹ Buiku) – cơ quan chuyên trách về tiết kiệm và đầu tư. Nhờ quỹ Buiku, Choshu han duy trì được sự ổn định tài chính, trang trải các khoản nợ, đồng thời đầu tư mạnh mẽ vào vũ khí, trang bị cho quân đội.

Trong khi đó, Satsuma han áp dụng chính sách độc quyền hàng hóa, đặc biệt là mía đường, để tăng cường ngân khố. Chính sách này, tuy gây ra bất bình trong tầng lớp thương nhân, đã giúp Satsuma kiểm soát nền kinh tế, tích lũy nguồn lực dồi dào. Sau thất bại trước quân Anh tại Kagoshima năm 1864, Satsuma từ bỏ chính sách Joi, chuyển sang theo đuổi “phú quốc cường binh”, sử dụng nguồn lực tài chính sẵn có để mua sắm vũ khí, tàu chiến, thuê chuyên gia Anh huấn luyện cho lực lượng hải quân.

Khác với Choshu và Satsuma, Tosa han và Hizen han áp dụng chính sách phát triển thương mại cởi mở. Chính quyền hai phiên này tạo điều kiện thuận lợi cho giới thương nhân phát triển, đổi lại nhận được sự ủng hộ về tài chính cho các hoạt động chính trị và quân sự.

Điển hình là trường hợp của Iwasaki Yataro – một thương nhân giàu có ở Tosa. Ông đã tài trợ cho Tosa han mua 1.300 khẩu súng và khuyến khích chính quyền cử người ra nước ngoài học tập.

Bên cạnh đó, các phiên Tây Nam, đặc biệt là Satsuma và Choshu, còn nhận được sự hỗ trợ đáng kể từ các thương nhân Anh và Pháp. Chính những khoản viện trợ này đã giúp lực lượng quân sự của các phiên Tây Nam có ưu thế vượt trội so với quân đội Mạc phủ về trang bị, vũ khí và đời sống vật chất, góp phần quyết định vào thắng lợi cuối cùng.

Sức mạnh quân sự – Yếu tố then chốt dẫn đến thắng lợi

Trong số các phiên phong kiến Nhật Bản cuối thời Tokugawa, Satsuma và Choshu là hai thế lực hùng mạnh nhất về kinh tế, chính trị và quân sự. Tuy nhiên, hai phiên này lại có truyền thống đối địch, mâu thuẫn sâu sắc. Vậy điều gì đã dẫn đến sự hợp tác giữa họ trong phong trào lật đổ Mạc phủ?

Có hai yếu tố chính: Thứ nhất là sự thay đổi trong nhận thức về mối đe dọa từ phương Tây và sự cần thiết phải đoàn kết để cứu nước. Thứ hai là công lao to lớn của hai chí sĩ Tosa han, Sakamoto Ryoma và Nakaoka Shintaro, trong việc vận động thành lập liên minh Satsuma-Choshu.

Nhận thức được tầm quan trọng của sự đoàn kết, các nhà lãnh đạo Satsuma và Choshu đã gác lại mâu thuẫn, chính thức thành lập liên minh vào ngày 12/11/1866, với mục tiêu chung là lật đổ Mạc phủ.

Tiếp theo đó, liên minh Satsuma-Tosa cũng được thành lập vào ngày 22/6/1867, tạo thành khối liên minh vững chắc, trở thành nòng cốt trong phong trào lật đổ Mạc phủ, mở đường cho cuộc Duy tân Minh Trị.

Từ Vương chính phục cổ đến Chiến tranh Mậu Thân: Dấu ấn của các hùng phiên Tây Nam

Từ đầu năm 1867 đến tháng 10/1867, phong trào lật đổ Mạc phủ diễn ra theo hai khuynh hướng: hòa bình và bạo lực. Tuy nhiên, đến tháng 10/1867, phe chủ trương hòa bình thất bại, buộc phải hợp tác với phe bạo lực do liên minh Satsuma-Choshu lãnh đạo. Trong suốt quá trình này, các phiên Tây Nam luôn đóng vai trò chủ đạo, dẫn dắt và định hình cục diện chính trị.

Ngày 8/12/1867, Thiên hoàng ban bố sắc lệnh Osei Fukko (Vương chính phục cổ), buộc Tướng quân Tokugawa Yoshinobu từ chức, trả lại quyền lực cho Thiên hoàng. Sự kiện này đánh dấu thắng lợi bước đầu của phong trào đảo Mạc. Lực lượng quân đội hùng mạnh của các phiên Tây Nam, đặc biệt là Satsuma và Choshu, đóng vai trò then chốt trong việc bảo vệ triều đình, tạo áp lực buộc Mạc phủ phải khuất phục.

Tuy nhiên, Mạc phủ không dễ dàng từ bỏ quyền lực. Từ năm 1868 đến 1869, cuộc chiến tranh Mậu Thân (Boshin) nổ ra giữa quân đội Mạc phủ và quân đội các phiên Tây Nam. Trong cuộc chiến này, liên minh Tây Nam luôn giành chiến thắng vang dội. Quân đội của bốn phiên Satsuma, Choshu, Tosa và Hizen chiếm ưu thế tuyệt đối về quân số, trang bị, tinh thần chiến đấu và tài thao lược của các vị tướng lĩnh tài ba như Saigo Takamori, Omura Masujiro, Yamagata Aritomo, Okuma Shingenobu…

Hizen han, với lợi thế tiếp xúc sớm với khoa học kỹ thuật phương Tây, trở thành “cái lò vũ khí” của Nhật Bản, cung cấp vũ khí hiện đại cho quân đội Tây Nam.

Thắng lợi của cuộc chiến tranh Mậu Thân đã chấm dứt hoàn toàn ách thống trị của Mạc phủ Tokugawa, mở ra kỷ nguyên Minh Trị rực rỡ cho nước Nhật.

Kết luận

Thời kỳ Minh Trị là một chương huy hoàng trong lịch sử Nhật Bản. Bên cạnh vai trò của Thiên hoàng Minh Trị, không thể không nhắc đến công lao to lớn của các phiên Tây Nam, mà nòng cốt là Satsuma, Choshu, Tosa và Hizen. Chính tiềm lực kinh tế, sức mạnh quân sự, tinh thần dũng cảm và tư tưởng cấp tiến của họ đã tạo nên sức mạnh tổng hợp, lật đổ thành công chế độ Mạc phủ lỗi thời, mở đường cho công cuộc đổi mới đất nước, đưa Nhật Bản trở thành một cường quốc hùng mạnh. Bài học về tinh thần đoàn kết, lòng yêu nước nồng nàn và tầm nhìn chiến lược của các phiên Tây Nam vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay.

Tài liệu tham khảo

1. Albert M.Craig (1961), Choshu in the Meiji Restoration, Harvard University Press.

2. Peter Kornicki (2000), Meiji Japan – Political, economic and social history 1868 – 1912 , Harvard University Press ( 3 Volume).

3. E.Herbert Norman (2000), Japan’s Emergence as a modern, Nxb Vancouver, Toronto.

4. Hani Goro (1956), 明治維新研究Meiji Ishin Kenkyu (Nghiên cứu về cuộc Duy Tân Meiji), Iwanami.

5. Hattori Shiso (1972), 明治維史Meiji Ishinshi (Meiji Duy tân sử), Aoki Bunko.

6. Lê Văn Quang (1998), Lịch sử Nhật Bản, Nxb Tủ sách trường Đại học KHXH & NV.

7. Tanaka Akira (1995), 明治維新Meiji Ishin (Meiji Duy Tân), Yoshikawa Kobunkan.

Chú thích

1. Marius B. Jansen, “Takechi Zuian and the Tosa Loyalist Party”, The Journal of Asian Studies, Volume XVIII, No.2, February 1959, tr 206

2. Peter Kornicki (2000), Meiji Japan – Political, economic and social history 1868 – 1912 , Harvard University Press, Volume II, tr 32.

3. Đơn vị đo vàng vào thời Mạc phủ Tokugawa. 1 ryo vàng = 17.85g vàng.

4. Albert M.Craig (1961), Choshu in the Meiji Restoration, Harvard University Press, tr.316.

5. E – Herbert Norman (2000), Japan’s Emergence as a modern state, Nxb Vancouver, Toronto, tr 49.

6. E – Herbert Norman (2000), Japan’s Emergence as a modern state , sđd tr 319.

7. Albert M.Craig (1961), Choshu in the Meiji Restoration, sđd tr.318.

8. Ngoài Satsuma, Choshu, Tosa và Hizen thì còn có sự tham gia của một số han khác nằm ở phía Tây Nam Nhật Bản như Owari, Bizen, Higo, Tsu, Kii, Omura, Sadowara.