Catherine Leroy, một nữ nhiếp ảnh gia người Pháp bé nhỏ nhưng đầy bản lĩnh, đã ghi dấu ấn sâu đậm trong lịch sử nhiếp ảnh chiến tranh với những thước phim chân thực và đầy ám ảnh về cuộc Chiến tranh Việt Nam. Sinh năm 1945, Leroy không ngại hiểm nguy, dốc lòng theo đuổi đam mê ghi lại những khoảnh khắc lịch sử dù ở bất kỳ đâu, từ chiến trường khốc liệt đến những mảnh đời bé nhỏ chịu ảnh hưởng bởi chiến tranh.
Bài viết này, dựa trên phóng sự ảnh của Catherine Leroy đăng trên Tạp chí Life ngày 16/2/1968, sẽ đưa chúng ta trở lại thời khắc bi hùng của cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân 1968, chứng kiến hành trình đầy chông gai nhưng cũng đầy cảm xúc của Leroy và đồng nghiệp François Mazure khi bất ngờ rơi vào tay quân đội Bắc Việt tại Huế.
Từ Paris đến Chiến Trường Việt Nam: Hành Trình Của Một Nhiếp Ảnh Gia
Catherine Leroy đến Việt Nam vào tháng 2/1966 khi chỉ mới 21 tuổi, mang theo 200 đô la ít ỏi, một chiếc máy ảnh Leica và một khát khao cháy bỏng được ghi lại chân thực cuộc chiến tranh khốc liệt. Cô làm việc cho một hãng ảnh của Pháp trước khi trở thành phóng viên ảnh tự do cho U.P.I. và A.P., rong ruổi khắp các chiến trường để ghi lại những khoảnh khắc lịch sử.
Catherine Leroy (tên thân mật là Cathy). Ảnh: AP
Leroy không phải là một nữ nhiếp ảnh gia “chân yếu tay mềm”. Cô từng nhảy dù tác chiến cùng Lữ đoàn Dù 173 của Mỹ trong Chiến dịch Junction City, một trải nghiệm mà cô luôn tự hào. Sự dũng cảm và gan lì của Leroy đã khiến nhiều người nể phục, đặc biệt là trong quân đội. Chuẩn tướng John R. Dean từng cài lên áo cô chiếc huy hiệu lính dù với ngôi sao vàng – biểu tượng của một cuộc nhảy dù tác chiến, như một sự công nhận lòng dũng cảm của cô gái nhỏ bé này.
Vào mùa xuân năm 1967, Leroy đã có mặt tại Khe Sanh, ghi lại những hình ảnh bi thương của cuộc chiến. Những bức ảnh của cô về một người lính Hải quân bên thi thể đồng đội trên Đồi 881 đã trở thành biểu tượng cho sự tàn khốc của chiến tranh. Vài tuần sau, Leroy bị thương trong một trận pháo kích gần Khu phi quân sự. Nhưng những vết thương do bom đạn không thể ngăn cản bước chân của Leroy. Cô tiếp tục đồng hành cùng các đơn vị Mỹ, đặc biệt là Sư đoàn Kỵ binh số 1, ghi lại những khoảnh khắc lịch sử hào hùng.
Bước Chân Vào Huế Ngập Tràn Bom Đạn
Sáng ngày 31/1/1968, Leroy cùng phóng viên François Mazure của hãng tin Agence France Presse (AFP) rời căn cứ Thủy quân lục chiến tại Phú Bài để đến Huế, nơi cuộc giao tranh đang diễn ra ác liệt. Họ đi nhờ xe của quân đội Mỹ đến một địa điểm cách thành phố Huế khoảng 4 dặm về phía nam, sau đó thuê một chiếc xe đạp để tiếp tục hành trình.
Phóng sự ảnh của Cathy Leroy trên bìa của Tạp chí LIFE số ra ngày 16/2/1968 với tựa đề: “Một ngày đáng nhớ ở Huế: Kẻ thù đồng ý cho tôi chụp ảnh”
Càng tiến gần Huế, không khí càng trở nên căng thẳng. Đường phố vắng tanh, chỉ có tiếng súng đạn rền vang. Lo sợ bị nhầm là lính Mỹ, Leroy và Mazure đã thay quần áo dân sự và liên tục hô to “Bonjour, bonjour” (Xin chào, xin chào) mỗi khi bắt gặp ánh mắt dò xét của người dân.
Giữa làn đạn, họ tìm được chỗ trú ẩn trong một khu chợ. Hai giờ đồng hồ trôi qua trong sợ hãi. Tiếng súng vẫn nổ inh tai, xen lẫn tiếng máy bay gầm rú trên bầu trời. Lúc này, Leroy và Mazure mới nhận ra mình đang berada trong khu vực do quân Giải phóng kiểm soát.
Nơi Trú Ẩn Trong Nhà Thờ Và Cuộc Gặp Gỡ Định Mệnh
Một người đàn ông tốt bụng đã dẫn Leroy và Mazure đến một nhà thờ gần đó. Tại đây, họ được một linh mục người Việt khoảng 40 tuổi tiếp đón nồng hậu. Vị linh mục này nói tiếng Pháp rất trôi chảy và lịch thiệp. Ông cho biết vợ vua Bảo Đại – vị hoàng đế cuối cùng của Việt Nam – từng trú ẩn tại đây trong một cuộc nổi dậy của Việt Minh hơn 20 năm trước.
Bên trong nhà thờ là hàng ngàn người dân Huế đang phải lánh nạn, phần lớn là phụ nữ, trẻ em và người già. Không khí ngột ngạt, tiếng khóc than lẫn với tiếng cầu kinh, tạo nên một khung cảnh hỗn loạn và đầy ám ảnh.
Cathy trú ẩn trong một nhà thờ với những người dân không mấy thân thiện
Người phụ nữ bên đứa bé mới sinh
Leroy và Mazure được linh mục cho ở lại qua đêm. Tuy nhiên, sự hiện diện của hai nhà báo chiếc phương Tây đã khiến nhiều người lo ngại. Họ sợ rằng quân Giải phóng sẽ hiểu lầm, gây nguy hiểm cho mọi người. Sáng hôm sau, vị linh mục khuyên Leroy và Mazure nên rời khỏi nhà thờ, tìm cách trở về vùng quân đội Mỹ kiểm soát.
Hành Trình Liều Lĩnh Qua Vùng Giải Phóng Kiểm Soát
Theo lời khuyên của vị linh mục, Leroy và Mazure quyết định tìm đường trở về vùng quân đội Mỹ kiểm soát. Để tránh bị nghi ngờ, họ cởi bỏ quần áo quân sự, mượn áo của linh mục làm cờ trắng, đồng thời làm thêm hai tấm bảng lớn ghi “Pháp báo chí Ba Lê” cài lên áo.
Một cậu bé từng là “bất lương” nay được linh mục nuôi dạy đã tình nguyện dẫn đường cho Leroy và Mazure. Cậu bé đi trước vẫy cờ trắng, Leroy và Mazure đi theo sau, vừa đi vừa hô vang “thần chú”: “Pháp báo chí! Pháp báo chí!”.
Họ đi qua những con đường đầy bom đạn, trái tim thắt lại mỗi khi bắt gặp ánh mắt dò xét của những người lính Giải phóng. Không lâu sau, họ đến một biệt thự lớn với khu vườn um tùm cây cối. Tại đây, họ chạm trán với một nhóm lính Giải phóng.
Trong khu vườn của một căn biệt thự bị Việt Cộng chiếm giữ ở Huế, một sĩ quan Bắc Việt (ngoài cùng bên trái) và đồng đội đã cho phép Cathy Leroy chụp ảnh họ trong khi họ đang chờ cuộc phản công của Thủy quân Lục chiến Hoa Kỳ.
Bị giải ไป ở tư thế hai tay bị trói, Leroy vẫn bình tĩnh quan sát mọi người xung quanh. Không gian im lặng đến nghẹt thở, chỉ còn tiếng gió rì rào qua khe lá và tiếng tim đập thầm thình trong lòng ngực. Khoảng 45 phút sau, họ được dẫn vào một ngôi nhà nhỏ phía sau biệt thự.
Cuộc Gặp Bất Ngờ Và Sự Tử Tế Giữa Lòng Chiến Tranh
Bước vào nhà, Leroy và Mazure bất ngờ bắt gặp một người đàn ông da trắng to béo, khoảng 50 tuổi. Ông ta là người quản lý nhà máy điện trong khu vực. Một năm trước, trong một lần lái xe vào ban đêm, ông bị Việt Cộng phục kích và bị thương ở tay. Khi bị lính Việt Cộng bao vây, ông đã kêu lên: “Tôi là người Pháp”. Người chỉ huy Việt Cộng đã cho người băng bó vết thương và thả ông ta đi.
Thật bất ngờ, người chỉ huy đơn vị Việt Cộng đang chiếm giữ ngôi biệt thự này chính là người đã thả ông ta đi một năm trước. Nhờ vậy, gia đình người đàn ông Pháp được đối xử tử tế.
Khi Leroy và Mazure đang nói chuyện với người đàn ông Pháp thì một vị sĩ quan Việt Cộng khoảng 25 tuổi bước vào. Sau khi biết chuyện, vị sĩ quan này đã ra lệnh cho cấp dưới cởi trói cho hai nhà báo và hỏi họ có muốn chụp ảnh hay không.
Những Thước Phim Quý Giá Giữa Lòng Kẻ Thù
Leroy và Mazure không thể tin vào tai mình. Họ nhận lại máy ảnh và được chính “kẻ thù” cho phép tác nghiệp. Vị sĩ quan trẻ cho biết quân Giải phóng đang nắm giữ thành phố Huế và tự tin tuyên bố họ sẽ giải phóng toàn bộ Việt Nam.
Sau bức tường rào, hai bộ đội Bắc Việt tạo dáng với vũ khí Liên Xô: súng cạc-bin (ảnh trên) và súng phóng lựu (ảnh dưới)
Leroy đã ghi lại hình ảnh những người lính Giải phóng với vũ khí và trang bị. Trong khu vườn, họ tập trung xung quanh một chiếc xe tăng Mỹ bị bắt, khuôn mặt ai nấy đều rạng rỡ niềm vui chiến thắng. Họ tự hào cho Leroy chụp ảnh, thậm chí còn tạo dáng để có được những bức ảnh ấn tượng nhất.
Người lính Bắc Việt nhăn nhó không chịu chụp ảnh. Nhưng Cathy vẫn cứ chụp. Tay anh ta cầm một chiếc bộ đàm thu được của Mỹ.
Bộ đội Bắc Việt giả vờ bắn vào chiếc xe tăng M-41 thu được của Mỹ trong khi Cathy lấy máy ảnh. Tấm ảnh này do François Mazure chụp.
Trong lúc Leroy mải mê chụp ảnh, Mazure bất ngờ đề nghị vị sĩ quan cho phép họ rời đi vì cần trở về Paris để gửi tin. Vị sĩ quan đồng ý ngay lập tức. Họ chia tay nhau trong hòa khí, như thể chưa từng đứng ở hai chiến tuyến.
Trở Về Từ Cõi Chết Và Bài Học Không Quên
Rời khỏi biệt thự, Leroy và Mazure quay trở lại nhà thờ. Lúc này, người dân và các linh mục đã không còn e ngại họ như trước. Họ vui mừng chúc mừng hai nhà báo thoát nạn và mời họ một bữa ăn thịnh soạn.
Sau khi tạm biệt nhà thờ, Leroy và Mazure đã tìm được đến một căn cứ của Quân lực Việt Nam Cộng hòa. Tuy nhiên, sáng hôm sau, Leroy bàng hoàng nhìn thấy quân đội Mỹ bắn pháo vào khu vực nhà thờ nơi cô và Mazure đã trú ẩn. Leroy vội vàng chạy đến chỗ người chỉ huy trung đội van xin họ dừng bắn vì trong đó có rất nhiều dân thường vô tội. Rất may, những người lính đã lắng nghe lời cô và ngừng bắn.
Mỹ và VNCH giành giật lại từng căn nhà của cố đô
Huế, Cố đô của Việt Nam, nằm ở vị trí chiến lược trên quốc lộ số 1, chỉ cách Khu Phi Quân sự 50 dặm về phía nam. Khi cuộc tổng tiến công bắt đầu, 2000 Việt Cộng và quân chính quy Bắc Việt đã chiếm toàn bộ thành phố ngoại trừ một vài đồn binh biệt lập. Từ những cứ điểm này, Thủy quân lục chiến Hoa Kỳ và bộ binh Nam Việt Nam từ từ đánh trả để chiếm lại các khu phố. Trong ảnh trên, xe tăng Hoa Kỳ chạy dọc một con đường rợp bóng cây, tạo chỗ ẩn náu cho lính thủy đánh bộ, hai người trong số họ nằm chết trên vỉa hè. Trong ảnh dưới, Thủy quân lục chiến bắn đạn cối vào nơi tập trung quân Bắc Việt. Các tàu chiến Hoa Kỳ bắn phá thành phố, máy bay Nam Việt Nam ném bom vào Hoàng thành, nơi 700 người Bắc Việt đang trú ẩn. Sau một tuần chiến đấu khốc liệt, hơn một nửa quân số Bắc Việt thiệt mạng và phần lớn thành phố đã bị Mỹ và VNCH chiếm lại – nhưng họ đã phải trả một cái giá rất lớn về nhân mạng của cả dân thường và binh lính.
Một phụ nữ Việt Nam đang co ro trong nỗi kinh hoàng và đau khổ bên cạnh thi thể quấn chăn của đứa con bị chết trên đường vào Huế
Những người dân phải sơ tán vì chiến tranh
Hành trình liều lĩnh đến Huế trong những ngày Mậu Thân là một ký ức khó quên trong cuộc đời Catherine Leroy. Nó không chỉ cho thấy sự dũng cảm, gan lì của một nữ nhiếp ảnh gia bé nhỏ mà còn khẳng định giá trị nhân văn cao cả, tinh thần nhân ái và lòng trắc ẩn luôn hiện hữu ngay cả trong chiến tranh ác liệt.
