Tâm Phật so sánh với hoa sen. Khi nhắc đến hoa sen, chúng ta thường thấy tượng đức Phật đựng trên toà sen trong những ngôi chùa. Hẳn quí vị còn nhớ rằng Phật Ngài ngồi ở đâu trong quá khứ? Ngài từng ngồi dưới gốc cây Bồ-đề, trên một đồng cỏ. Tuy nhiên, hiện nay chúng ta lại đặt tượng đức Phật lên toà sen, điều này không trung thực.
Vậy toà sen mang ý nghĩa gì mà chúng ta lại coi trọng đến mức xây dựng nó để tượng trưng cho đức Phật? Tại sao cả các chùa, tháp và thậm chí là các mộ của Phật tử cũng có hình ảnh hoa sen? Thậm chí trong gia đình Phật tử cũng có lá cờ với hình hoa sen…
Điều đó là những điều mà người Phật tử cần hiểu rõ để khi có người hỏi, chúng ta biết cách giải thích.
Hương Thơm Tỏa Ra Từ Trong Bùn Nhơ
Theo tinh thần Phật giáo nguyên thủy, hoa sen thường mọc từ trong bùn nhơ và thường mọc trong ao, trong hồ. Điều này được nhắc đến trong ca dao Việt Nam và chúng ta cũng đã biết. Vì vậy, giá trị của hoa sen bắt nguồn từ chỗ nhơ nhớp và hôi hám, nhưng khi nở hoa thì lại có mùi hương tinh khiết.
Ban đầu, cây sen chui trong bùn nhưng khi gần đến lúc nở hoa, nó vượt khỏi bùn và ngâm trong nước sau đó mới trổ hoa. Khi ở trong bùn, cây sen có mùi khó chịu, nhưng khi nở hoa thì thơm ngát.
Vì vậy, giá trị của hoa sen là từ chỗ nhơ nhớp và hôi hám mà nở hoa lại có mùi hương tinh khiết. Đó là đặc điểm độc đáo của hoa sen. So sánh với hoa hồng, hoa cúc, hoa mai mà chúng ta trồng trên đất khô, mỗi khi nở hoa đều thơm, bởi chúng không mang mùi hôi hám. Trong khi đó, sen ở trong bùn vẫn nở được hoa thơm, điều này thật hiếm có. Do đó, đạo Phật sử dụng ý nghĩa của hoa sen để tượng trưng cho người tu hành.
Theo sử, đức Phật ngày xưa là thái tử con vua Tịnh Phạn. Ngài sống trong cung điện với đầy đủ vẻ đẹp như ngũ dục, bao gồm sắc, thanh, hương, vị, xúc. Ngài sống trong thế giới xa hoa và nhiễm độc, nhưng chính từ trong thế giới đó, Ngài tỉnh thức, thoát ra và đi tu. Khi đến lúc đi tu, Ngài sống trong khổ hạnh cho đến khi đạt được giới thanh tịnh, giác ngộ và trở thành một đức Phật sáng suốt. Cũng giống như hoa sen từ trong bùn vượt lên, nổi trên mặt nước và nở hoa.
Do đó, đức Phật đã dạy rằng: “Trước tâm ta buông lung, Chạy theo ái dục lạc, Nay ta chánh chế ngự, Như câu móc điều voi” (Kinh Pháp Cú 326). Đức Phật kể lại rằng trước khi Ngài tu hành, Ngài sống trong cung điện và cảm nhận niềm vui từ ái dục, nhưng khi Ngài đi tu, Ngài đã kiềm chế và điều phối nó như tiếng câu móc dùng để điều khiển voi.
Hoa sen nằm trên cạn, tỏa hương thơm ngát suốt trăm năm của ngôi chùa
Vậy giá trị của hoa sen là từ chỗ nhơ nhớp và hôi hám mà nở hoa lại có mùi hương tinh khiết. Chính vì thế, hoa sen thường được sử dụng làm biểu tượng của đạo Phật.
Như vậy, chúng ta có thể thấy rằng từ trong vũng bùn của ngũ dục, Ngài đã trỗi dậy và trở thành một người giác ngộ. Đức Phật không phải đến từ đâu mà chính là con người trải qua trạng thái sung sướng trong thế gian và sau đó tự giải thoát khỏi ngũ dục và tu hành. Khi đi tu, đức Phật trải qua cuộc sống khổ hạnh cho đến khi đạt được giác ngộ viên mãn. Tương tự như hoa sen từ lúc mới mọc cho đến khi trổ hoa, cũng trải qua nhiều giai đoạn: giai đoạn một là ở trong bùn, giai đoạn hai là ra khỏi bùn và ngâm trong nước, giai đoạn ba là ra khỏi nước và giai đoạn bốn là nở hoa thơm ngát.
Đời sống của đức Phật cũng có nhiều giai đoạn: giai đoạn một là sống trong xa hoa và chìm đắm trong ngũ dục, giai đoạn hai là rời xa thế gian và đi tu, giai đoạn ba là tu hành đến khi đạt được giới thanh tịnh và điều phối được tâm, và giai đoạn bốn là giác ngộ viên mãn.
Vì vậy, sau khi đạt được giác ngộ, đức Phật sử dụng hoa sen để dạy đệ tử và đệ tử cũng học theo gương của Ngài. Như trong câu kệ: “Giữa đống rác nhớp, Quăng bỏ bên cạnh đầm, Chỗ ấy hoa sen nở, Thơm sạch đẹp lòng người. Cũng vậy giữa quần sanh, Uế nhiễm mù phàm tục, Đệ tử bậc Chánh giác, Sáng ngời bằng trí tuệ” (Kinh Pháp Cú 58-59).
Từ bài kệ này, chúng ta có thể thấy rằng đức Phật dạy đệ tử của Ngài phải giống như hoa sen. Như khi chúng ta thấy những chiếc xe rác ô uế và nhơ nhớp, người ta đổ rác vào các chỗ trũng và đầm nước. Chính ở những nơi đó, hoa sen mọc lên và khi nở hoa, liệu hoa có mùi hương của rác hay thơm thanh khiết? – Câu trả lời chính là hoa sen nở có mùi thơm thanh khiết. Đó chính là cách mà đức Phật sử dụng hình ảnh hoa sen để ví dụ.
Đức Phật còn dạy: “Cũng vậy giữa quần sanh uế nhiễm, mù, phàm tục”, tức là giữa mọi người xung quanh chúng ta, họ đều uế nhiễm, mù tối và phàm tục. Đệ tử của bậc Chánh giác phải như thế nào? – Đệ tử của Phật phải luôn luôn nuôi dưỡng trí tuệ để sáng ngời trong môi trường uế nhiễm và mù tối để xứng đáng là đệ tử của bậc Chánh giác.
Như vậy, đức Phật sử dụng hoa sen để nhắc nhở đệ tử của Ngài phải sống đúng theo tinh thần của hoa sen, từ chỗ nhiễm nhơ và phàm tục phải sử dụng trí tuệ sáng ngời để đạt giác ngộ.
Ý nghĩa câu nói “Duy ngã độc tôn”
Hoa Sen Ở Trong Lò Lửa
Ngoài ra, biểu tượng hoa sen trong Phật giáo Đại thừa hoặc Phật giáo phát triển có một chút khác biệt. Chắc hẳn hầu hết người Phật tử đều quen thuộc với kinh Pháp Hoa, là một bộ kinh có ý nghĩa giống như hoa sen. “Pháp” ở đây có nghĩa là Diệu Pháp, “Hoa” có nghĩa là Liên Hoa, viết tắt là Pháp Hoa, hay cụ thể là Kinh Diệu Pháp Liên Hoa.
“Liên Hoa” đề cập đến hoa sen, “Diệu Pháp” ví dụ như hoa sen, và do đó được gọi là Kinh Diệu Pháp Liên Hoa, đó là một bộ kinh nói về ý nghĩa của Diệu Pháp tương tự như hoa sen. Diệu Pháp là gì? Nó là kiến thức về Phật, triển khai Phật. Kinh Pháp Hoa nói: “Chư Phật ra đời vì khai thị chúng sanh ngộ nhập Phật tri kiến”, nghĩa là chúng ta được dạy để nhận thức Tri kiến Phật, tức là nhìn thấy Phật trong mình.
Vậy cái thấy biết Phật của chúng ta ở đâu? – Nó ở ngay trong thân vô thường của chúng ta. Tri kiến Phật là trạng thái tinh tị, sáng suốt, là Điều Pháp, là Pháp sẵn có trong chúng ta. Thân nhơ nhớp này tương tự như đống bùn. Đức Phật dạy rằng thân của chúng ta là nhơ nhớp và không bất tử, nhưng trong cái nhơ nhớp ấy vẫn có cái thanh tịnh, sáng suốt. Vì vậy, đó là lý do tại sao Diệu Pháp Liên Hoa Kinh và bài kệ này đều sử dụng hoa sen để so sánh.
Cách các Thiền sư nói về hoa sen như thế nào? Ví dụ, Thiền sư Đạo Huệ từ thời đại Lý có bài kệ: “Sắc thân dữ Diệu thể, Bất hiệp bất phân ly. Nhược nhân yếu chân biệt, Lô trung hoa nhất chi”. Tôi dịch như sau: Sắc thân cùng Diệu thể, Chẳng hợp chẳng chia ly. Nếu người cần phân biệt, Trong lò một cành hoa.
“Cành hoa” ở đây là cành hoa sen. Các Thiền sư không còn nói về hoa sen ở trong bùn mà nói về hoa sen ở trong lò lửa. Hoa sen trong bùn là điều dễ hiểu, nhưng hoa sen trong lò lửa là điều khó tưởng tượng.
Tôi sẽ giải thích ý nghĩa này. Lò lửa ở đây tượng trưng cho thân vô thường, như Kinh Pháp Hoa đã nói: “Tam giới vô an du như hoả trạch”, có nghĩa là ba giới không an giống như lửa trong nhà. Thân vô thường của chúng ta bị thiêu đốt, nó khô, chết từng giây từng phút, nhưng bên trong vẫn còn điều gì đó không bị hủy hoại, luôn tươi tốt và rạng rỡ, này chính là Tri kiến Phật, hay theo bài kệ này là Diệu thể.
Lò lửa tượng trưng cho thân vô thường, cành hoa tượng trưng cho Diệu thể. Cành hoa là biểu trưng cho trí tuệ có sẵn trong chúng ta, được gọi là Phật tánh hay Chân tâm. Trí tuệ đó tồn tại trong thân vô thường của chúng ta giống như hoa sen trong lò lửa. Thân chúng ta bị thiêu đốt, khô hạn và chết đi, nhưng hoa sen của chúng ta, tức là Phật tánh hay Chân tâm của chúng ta, không bao giờ héo tàn.
Đó là lý do tại sao trong suốt quá trình hủy hoại thân này và sinh ra thân khác, Chân tâm không thay đổi, không tăng cũng không giảm, không bị thay đổi. Vì vậy, Thiền sư Ngộ Ấn từ thời đại Lý nói một cách khác: “Diệu tánh hư vô bất khả phan, Hư vô tâm ngộ đắc hà nan. Ngọc phần sơn thượng sắc thường nhuận, Liên phát lô trung thấp vị càn”. Tôi dịch như sau: Diệu tánh là rỗng không thể cố gắng, Rỗng không tâm ngộ việc dễ tin. Tươi nhuần sắc ngọc trong núi cháy, Lò lửa hoa sen nở thật xinh.
Thiền sư này cũng nói về hoa sen ở trong lò lửa. “Diệu tánh là rỗng không thể cố gắng” có nghĩa là mỗi người chúng ta có tánh giác rỗng, và vì thế không thể nắm bắt được. “Rỗng không tâm ngộ việc dễ tin” là khi tâm chúng ta rỗng không, chẳng còn dính mắc gì thì chúng ta mới tin được nó. “Tươi nhuần sắc ngọc trong núi cháy” có nghĩa là trong ngọn lửa cháy rực, viên ngọc vẫn tươi nhuần mà không bị khô hoặc nứt vỡ…
“Lò lửa hoa sen nở thật xinh” có nghĩa là trong lò lửa, hoa sen vẫn nở rực rỡ. Vì vậy, hoa sen trong lò lửa tượng trưng cho thân vô thường của chúng ta vẫn có Diệu tánh hay Diệu thể tươi nhuần và không bị khô tàn, hư hao trong khi bị thiêu đốt bởi lửa vô thường.
Đạo Phật – Biểu tượng của hoa sen
Tóm lại, chúng ta có thể thấy ngay trong thân vô thường có điều không phải vô thường, cái đó gọi là Diệu tánh (theo Thiền sư Ngộ Ấn) hoặc Diệu thể (theo Thiền sư Đạo Huệ), đều chỉ cho cái chân thật. Và cũng có một vị Tăng hỏi Hòa thượng Tộ ở Trí Môn: Hoa sen khi chưa ra khỏi nước thì thế nào? Hòa thượng Tộ đáp: Hoa sen. – Sau khi ra khỏi nước thì thế nào? – Lá sen. Câu trả lời có dễ hiểu không? Lời đáp như là không có đáp, không thể hiểu gì cả.
Tuy nhiên, sau này có một vị Quốc sư Nhật Bản, Viên Thông Đại Ứng, viết một bài thơ để chúng ta hiểu rõ ý nghĩa đó. Ngài viết: “Liên hoa hà diệp ly nê thủy, Xuất vị xuất thời tuyệt điểm ai. Vô hạn thanh hương thâu bất đắc, Hoà phong đới vũ mãn trì khai”. Tôi dịch như sau: Hoa sen cành lá lìa bùn nước, Lẻ vị lẻ thời tuyệt điểm ai. Vô hạn hương thơm thu chẳng hết, Theo mưa qua gió, tràn đầy ao.
Bài thơ này muốn nói rằng khi chúng ta đạt đến trạng thái tâm niệm mà không còn bị cuốn theo ngoại cảnh hoặc không bị ràng buộc bởi tình giải, khi đó tâm thanh tịnh sẽ không dính kẹt một mảy nhơ nhớp. Khi không còn nhơ nhớp, mùi hương thơm sẽ tràn đầy và không còn cách thu hết, giống như hoa sen trên khắp nơi.
