Bài viết của ông Trần Kinh Nghị trên trang mạng Bách Việt về “Di sản Hán Việt” đã khơi dậy một vấn đề quan trọng và lâu nay vẫn là nỗi băn khoăn của giới nghiên cứu cũng như người yêu tiếng Việt: Liệu có phải tiếng Việt vay mượn đến 70-80% từ Hán ngữ? Liệu chúng ta đang đánh mất sự trong sáng của tiếng Việt trước sự lấn át của “ngôn ngữ khác”? Để đi tìm câu trả lời khách quan, chúng ta cần ngược dòng lịch sử, tìm về cội nguồn của ngôn ngữ và chữ viết, từ đó có cái nhìn đúng đắn về di sản văn hóa mà cha ông ta để lại.
Từ quan niệm sai lầm về “vay mượn” đến hành trình tìm lại cội nguồn tiếng Việt
Từ cuối thế kỷ XIX, dưới ảnh hưởng của chủ nghĩa thực dân và thuyết Hoa tâm, các học giả phương Tây thuộc Viện Viễn Đông Bác Cổ đã đi đến kết luận sai lầm rằng tiếng Việt vay mượn khoảng 75% từ Hán ngữ. Kết luận này dựa trên sự so sánh sơ lược giữa vốn từ Hán Việt trong tiếng Việt với kho từ vựng đồ sộ của tiếng Hán mà chưa có nghiên cứu thấu đáo về cội nguồn và quan hệ lịch sử giữa hai ngôn ngữ.
Tuy nhiên, ngay từ thời điểm đó, đã có những ý kiến phản bác lại quan điểm này. Đại tá H. Frey, một nhà ngữ học người Pháp, cho rằng tiếng Việt gần gũi với tiếng các dân tộc châu Phi và là nguồn cội của mọi ngôn ngữ phương Đông. Quan điểm của ông được nhà ngữ học Ba Lan Przilusky ủng hộ. Đáng tiếc là những tiếng nói phản biện này không đủ sức nặng để thay đổi nhận thức sai lầm đã ăn sâu vào giới nghiên cứu.
Sự thật về cội nguồn tiếng Việt chỉ thực sự được hé lộ vào thế kỷ XXI, nhờ những nỗ lực nghiên cứu của các học giả tâm huyết. Công trình “Tiếng Việt là chủ thể tạo nên ngôn ngữ Trung Hoa” (2006) của tác giả Hà Văn Thùy đã mở ra hướng nghiên cứu mới, khẳng định vị thế chủ thể của tiếng Việt trong quá trình hình thành ngôn ngữ Trung Hoa. Tiếp nối dòng chảy đó, những công trình nghiên cứu của nhà nghiên cứu Đỗ Ngọc Thành như “Phát hiện lại Việt Nhân ca”, “Phục nguyên Duy giáp lệnh của Việt vương Câu Tiễn”, “Đi tìm nguồn gốc chữ Nôm”… đã cung cấp những bằng chứng thuyết phục về nguồn gốc Việt của tiếng Hán và chữ Hán.
Hình ảnh minh họa: Chữ Giáp cốt – bằng chứng cho thấy chữ Việt là chủ thể sáng tạo chữ viết Trung Hoa
Tiếng Việt cổ – Hạt nhân tinh hoa của ngôn ngữ Việt
Vậy cái gọi là “từ Hán Việt” thực chất là gì? Đó chính là tiếng Việt cổ, được hình thành từ thời xa xưa, là ngôn ngữ của người Việt cổ trên đất Trung Hoa. Do nhu cầu ghi chép, người Việt cổ đã sáng tạo ra chữ tượng hình để ký âm tiếng nói của mình. Quá trình đơn âm hóa tiếng Việt diễn ra song song với quá trình hoàn thiện chữ viết, từ chữ Giáp cốt đến chữ Triện, tạo nên lớp ngôn ngữ tinh hoa, cô đọng và giàu ý nghĩa.
Lớp ngôn ngữ này được lưu truyền qua nhiều thế hệ, trở thành ngôn ngữ hành chính, văn hóa và giáo dục chính thống ở nước ta từ thời nhà Triệu. Trải qua biến động lịch sử, tiếng Việt cổ vẫn giữ vai trò quan trọng trong đời sống ngôn ngữ của người Việt.
Từ “từ Hán Việt” đến “tiếng Việt cổ”: Sự trở về với chính danh
Việc sử dụng thuật ngữ “từ Hán Việt” đã tạo ra rào cản tâm lý, khiến chúng ta mặc cảm về sự “vay mượn”, tự ti về khả năng sáng tạo ngôn ngữ của dân tộc. Đã đến lúc chúng ta cần trả lại tên gọi chính xác cho lớp ngôn ngữ đặc biệt này: tiếng Việt cổ.
Sử dụng thuật ngữ “tiếng Việt cổ” không chỉ là sự điều chỉnh về mặt ngôn ngữ mà còn là khẳng định vị thế xứng đáng của tiếng Việt trong lịch sử ngôn ngữ thế giới. Đồng thời, việc này cũng giúp chúng ta nhận thức rõ hơn về di sản văn hóa của dân tộc, từ đó có trách nhiệm bảo tồn và phát huy giá trị của tiếng Việt.
Tương lai nào cho tiếng Việt cổ trong dòng chảy văn hóa đương đại?
Nhận thức đúng về tiếng Việt cổ là bước khởi đầu quan trọng. Điều cần làm tiếp theo là đưa tiếng Việt cổ trở lại đời sống đương đại một cách tự nhiên và hiệu quả. Việc đưa một số tiết giảng về tiếng Việt cổ vào chương trình giáo dục phổ thông là cần thiết, giúp thế hệ trẻ hiểu và sử dụng đúng vốn từ ngữ quý báu này.
Bên cạnh đó, cần đẩy mạnh công tác nghiên cứu, dịch thuật, chú giải các tác phẩm văn học, lịch sử, triết học cổ bằng tiếng Việt cổ, giúp người đọc tiếp cận kho tàng tri thức của cha ông một cách dễ dàng hơn.
Tiếng Việt cổ là kho báu vô giá của dân tộc. Việc khẳng định giá trị và vị thế của tiếng Việt cổ không chỉ là trách nhiệm của giới nghiên cứu mà còn là trách nhiệm của mỗi người Việt Nam, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong thời kỳ hội nhập.
