Văn bản Hán Nôm
Bước vào đầu thế kỷ XX, khi Nho học dần khép lại trang vàng son trong lịch sử tư tưởng Việt Nam, chữ Nho tuy không còn là con đường duy nhất dẫn đến công danh, sự nghiệp nhưng vẫn giữ một vị trí quan trọng trong lòng người dân đất Việt. Giữa dòng chảy văn hóa giao thoa, chữ Quốc ngữ và chữ Pháp dần khẳng định vị thế, chữ Nho vẫn được người dân, đặc biệt là ở vùng nông thôn, xem trọng như một biểu tượng của sự uyên bác và đạo đức. Trong bối cảnh ấy, Minh Đạo Gia Huấn của Trình Minh Đạo nổi lên như một áng văn chương đặc sắc, mang trong mình những giá trị giáo dục gia đình vượt thời gian.
Minh Đạo Gia Huấn – Hồn Của Nếp Nhà
Minh Đạo Gia Huấn, đúng như tên gọi của nó, là tập hợp những lời răn dạy của Trình Minh Đạo dành cho việc giáo dục trong gia đình. Với 507 câu thơ bốn chữ, tác phẩm như lời tâm huyết của một bậc hiền tài gửi gắm đến thế hệ mai sau, mong muốn xây dựng những giá trị đạo đức nền tảng cho gia đình và xã hội.
Tuy nhiên, do đặc thù của thể thơ và mục đích giáo dục phổ quát, nội dung Minh Đạo Gia Huấn được sắp xếp không theo một trình tự nhất định. Để hiểu rõ hơn giá trị của tác phẩm, chúng ta có thể phân tích theo các khía cạnh sau:
Vai Trò Của Giáo Dục Trong Việc Hình Thành Nhân Cách
Ngay từ những câu thơ đầu tiên, Minh Đạo Gia Huấn đã khẳng định tầm quan trọng của giáo dục trong việc hình thành nhân cách con người:
Phàm nhân bất học (Phàm người chẳng chịu học)
Minh như dạ hành (Mờ tối như đi đêm)
Thính thi như lung (Nghe thơ như điếc)
Vọng tự như manh (Trông vào chữ như mù)
Giáo dục được ví như ánh sáng soi đường, giúp con người thoát khỏi bóng tối của sự ngu muội, mở ra cánh cửa tri thức và thấu hiểu lẽ sống. Không phân biệt giàu nghèo, sang hèn, ai ai cũng cần phải học tập để hoàn thiện bản thân:
Bần nhi cần học (Nghèo mà chịu khó học)
Khả dĩ lập thân (Có thể lập được thân)
Phú nhi cần học (Giàu mà chịu khó học)
Ích vinh kì danh (Càng vẻ vang tiếng tăm)
Trách Nhiệm Giáo Dục – Sự Gắn Kết Gia Đình – Nhà Trường – Xã Hội
Minh Đạo Gia Huấn đề cao sự phối hợp nhịp nhàng giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong việc giáo dục thế hệ trẻ:
Dưỡng nhi bất giáo (Nuôi mà chẳng dạy)
Nãi phụ chi quá (Là lỗi của người cha)
Giáo nhi bất nghiêm (Dạy dỗ mà không nghiêm)
Nãi sư chi nọa (Là sự khiếm khuyết của người thầy)
Cận chu giả xích (Gần son thì đỏ)
Cận mặc giả hắc (Gần mực thì đen)
Cha mẹ là người thầy đầu tiên, người đặt nền móng cho sự phát triển nhân cách của con cái. Thầy cô là người dẫn dắt, truyền thụ kiến thức và đạo lý. Còn xã hội là môi trường tác động trực tiếp đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách. Ba yếu tố này có sự tác động qua lại, bổ sung cho nhau, tạo nên một hệ thống giáo dục toàn diện.
Gia Đình – Nền Tảng Của Mọi Sự Phát Triển
Minh Đạo Gia Huấn dành nhiều câu thơ để nói về vai trò của gia đình, coi đây là nền tảng của mọi sự phát triển:
Vi phụ chí từ (Làm cha phải có lòng thương)
Vi tử chí hiếu (Làm con phải có hiếu)
Vi huynh chí ái (Làm anh phải yêu em)
Vi đệ chí cung (Làm em phải trọng anh)
Vi phu chí hoà (Làm chồng phải vui hoà)
Vi phụ chí thuận (Làm vợ phải nhu thuận)
Mỗi thành viên trong gia đình đều có vai trò và trách nhiệm riêng, cần phải yêu thương, đùm bọc và nhường nhịn lẫn nhau để xây dựng một mái ấm hạnh phúc.
Chữ “Nhẫn” – Giữ Gìn Hạnh Phúc Gia Đình
Xuyên suốt Minh Đạo Gia Huấn, chữ “nhẫn” được đề cao như một giá trị đạo đức quan trọng, là chìa khóa gìn giữ hạnh phúc gia đình và hòa khí xã hội:
Phụ tử nhẫn chi (Cha con biết nhịn nhau)
Tự toàn kì đạo (Tự tròn vẹn được đạo cha con)
Huynh đệ nhẫn chi (Anh em biết nhịn nhau)
Gia trung vô hại (Trong nhà không bị tổn hại)
Phu phụ nhẫn chi (Vợ chồng biết nhịn nhau)
Linh tử bất cô (Khiến con trẻ chẳng bị côi cút)
Chữ “nhẫn” không phải là sự cam chịu, nhún nhường yếu đuối mà là sự bao dung, vị tha, biết đặt mình vào vị trí của người khác để thấu hiểu và cảm thông.
Giáo Dục Và Quá Trình Tự Giáo Dục
Bên cạnh việc tiếp thu kiến thức và đạo lý từ gia đình, nhà trường và xã hội, Minh Đạo Gia Huấn đặc biệt coi trọng quá trình tự giáo dục:
Tự tiên trách kỉ (Trước tự trách mình)
Nhi hậu trách nhân (Sau hãy trách người khác)
Thủ trọng ư nhân (Kính trọng người khác)
Thị trọng kì thân (Là kính trọng mình)
Tự giáo dục là quá trình tự nhận thức, tự điều chỉnh và hoàn thiện bản thân không ngừng nghỉ. Đó là chìa khóa để mỗi cá nhân sống có trách nhiệm với bản thân, gia đình và xã hội.
Quan Niệm Nhân Quả – Nền Tảng Xây Dựng Đạo Đức
Minh Đạo Gia Huấn lồng ghép quan niệm nhân quả như một lời răn dạy sâu sắc:
Phụ mẫu hành ác (Cha mẹ làm điều ác)
Di hoạ tử tôn ( Để vạ cho con cháu)
Hoạ phúc vô môn (Hoạ phúc không chọn cửa).
Duy nhân tự triệu (Chỉ do con người tự vời đến).
Chủng qua đắc qua (Trồng dưa được dưa).
Chủng đậu đắc đậu (Trồng đậu được đậu)
Mọi hành động dù là nhỏ nhất đều sẽ dẫn đến những kết quả tương ứng. Gieo nhân nào gặp quả ấy. Chính vì vậy, mỗi người cần phải sống thiện lương, tích đức hành thiện để gặt hái được những điều tốt đẹp cho bản thân và thế hệ mai sau.
Tự Giác Của Con Người Và Sự Cần Thiết Của Pháp Luật
Mặc dù đề cao giáo dục và tự giáo dục, Minh Đạo Gia Huấn không phủ nhận vai trò của pháp luật trong việc duy trì trật tự xã hội:
Nhân tâm như thiết (Lòng người như sắt).
Quốc pháp như lô (Phép nước như lò).
Pháp luật là thước đo cho những hành vi ứng xử trong xã hội, là công cụ răn đe những hành vi vi phạm đạo đức và pháp luật.
Minh Đạo Gia Huấn – Di Sản Văn Hóa Vượt Thời Gian
Minh Đạo Gia Huấn, với những giá trị nhân văn sâu sắc, đã vượt qua thử thách của thời gian, trở thành di sản văn hóa quý báu của dân tộc Việt Nam. Những lời dạy của Trình Minh Đạo về chữ hiếu, tình huynh đệ, lòng vị tha, đức tính cần kiệm, liêm chính,…vẫn còn nguyên giá trị trong xã hội hiện đại.
Tác phẩm là lời nhắc nhở mỗi chúng ta về trách nhiệm vun đắp cho mái ấm gia đình, xây dựng một xã hội nhân ái, tốt đẹp hơn. Nghiên cứu và vận dụng những giá trị cốt lõi của Minh Đạo Gia Huấn vào đời sống đương đại chính là cách để chúng ta kế thừa và phát huy tinh hoa văn hóa của cha ông.
Tài liệu tham khảo:
- Trình Minh Đạo. (2019). Minh Đạo gia huấn (Bản dịch của Nguyễn Hiến Lê). NXB Văn học.
Chú thích:
(1) Trình Minh Đạo (1032-1085) tức Trình Hạo, tự là Bá Thuần, là một trong những nhà Nho nổi tiếng nhất của Trung Quốc thời Bắc Tống. Ông cùng với em trai là Trình Di được người đời sau suy tôn là “Nhị Trình”. Học thuyết của hai anh em họ Trình đã đặt nền móng cho sự phát triển của trường phái “Lý học” – trường phái triết học có ảnh hưởng sâu rộng đến tư tưởng Nho giáo ở Trung Quốc và Việt Nam.
