Bài viết này điểm lại những dấu mốc quan trọng trong quan hệ giữa Việt Nam và thế giới Mã Lai[^1] trong lịch sử, từ thời tiền sử cho đến giữa thế kỷ 19. Dù tồn tại nhiều giả thuyết về nguồn gốc và bản sắc của các tộc người Đông Nam Á, nhưng rõ ràng sự giao thoa văn hóa và thương mại giữa khu vực lục địa và hải đảo đã diễn ra từ rất sớm.
Đông Nam Á Tiền Sử: Nền Tảng Cho Sự Giao Thoa Văn Hóa
Dựa trên sự đa dạng ngôn ngữ, có thể chia cư dân Đông Nam Á thành hai nhóm lớn: Nam Á (Austroasiatic) với hai nhánh là Nam Đảo (Austronesian) và Môn-Khmer, và nhóm chịu ảnh hưởng từ tiếng Hoa như Tạng-Miến, Thái và Việt. Sự phân bố rộng rãi của các nhóm ngôn ngữ này cho thấy lịch sử di cư và giao lưu phức tạp của các tộc người trong khu vực.
Các nghiên cứu khảo cổ học gần đây đã bác bỏ quan niệm về Đông Nam Á như một vùng đất trống rỗng trước khi tiếp nhận ảnh hưởng từ Ấn Độ. Các bằng chứng khảo cổ cho thấy sự tồn tại của các nền văn hóa bản địa phát triển độc lập, với kỹ thuật nông nghiệp, luyện kim và mạng lưới thương mại riêng.
Đặc biệt, văn hóa Đông Sơn ở Việt Nam (1000 năm TCN) với trống đồng là minh chứng cho sự giao lưu văn hóa rộng khắp Đông Nam Á lục địa và hải đảo. Việc phát hiện trống đồng ở những địa điểm cách xa nhau như Vân Nam (Trung Quốc), Java (Indonesia) và Bali (Indonesia) cho thấy sự kết nối văn hóa mạnh mẽ đã tồn tại từ thiên niên kỷ cuối cùng TCN.
Phù Nam, Champa Và Vị Trí Chiến Lược Trên Con Đường Tơ Lụa Biển
Phù Nam, vương quốc cổ đại kiểm soát vùng hạ lưu sông Mekong, nổi lên như một trung tâm thương mại hàng hải quan trọng vào thế kỷ thứ 3. Nắm giữ vị trí chiến lược trên tuyến đường biển nối Ấn Độ và Trung Quốc, Phù Nam đóng vai trò trung gian thương mại, kết nối ba vùng văn hóa: hạ Miến Điện, vùng duyên hải miền Trung Việt Nam (sau này là Champa), và biển Java.
Melaka (thuộc bán đảo Malay) thế kỷ 17. Tranh của Edouard Hauhard, xuất bản khoảng năm 1746-1759.
Tuy nhiên, sự trỗi dậy của các trung tâm thương mại mới ở eo biển Sunda vào thế kỷ thứ 5 đã dẫn đến sự suy tàn của Phù Nam. Các tàu thuyền từ Ấn Độ bắt đầu đi vòng qua eo biển Malacca để đến Trung Quốc, bỏ qua Phù Nam, khiến vương quốc này mất đi nguồn thu từ thương mại. Đến thế kỷ thứ 6, Phù Nam suy yếu và bị Chân Lạp (tiền thân của Campuchia) thôn tính.
Champa, nắm giữ vùng duyên hải miền Trung Việt Nam, tận dụng sự suy yếu của Phù Nam để vươn lên thành một trung tâm thương mại quan trọng trên tuyến đường biển nối Srivijaya (cường quốc hàng hải mới ở eo biển Malacca) và Trung Quốc. Các cảng Kauthara (Nha Trang) và Panduranga (Phan Rang) của Champa trở thành điểm dừng chân quan trọng cho tàu thuyền đi qua Biển Đông.
Mối quan hệ giữa Champa và thế giới Mã Lai được củng cố thông qua thương mại và giao lưu văn hóa. Kiến trúc tháp Chăm, đặc biệt là ở Mỹ Sơn, cho thấy ảnh hưởng rõ nét từ Java. Tuy nhiên, Champa cũng phải đối mặt với nạn cướp biển từ các nhóm thủy thủ Mã Lai, cũng như sự cạnh tranh từ các cảng của Việt Nam ở phía Bắc.
Việt Nam: Từ Giao Lưu Gián Tiếp Đến Thiết Lập Quan Hệ Chính Trị
Việt Nam tiếp xúc với thế giới Mã Lai từ rất sớm, chủ yếu thông qua trung gian là Champa. Dưới thời nhà Đường (618-906), cảng Liên Lâu ở Giao Chỉ (miền Bắc Việt Nam) trở thành một trung tâm thương mại sầm uất, thu hút thương nhân từ khắp nơi, bao gồm cả người Mã Lai và Java. Tuy nhiên, Việt Nam cũng phải đối mặt với nạn cướp biển từ các nhóm thủy thủ Mã Lai.
Sau khi giành lại độc lập vào thế kỷ 10, Việt Nam mất dần vị thế thương mại hàng hải, nhưng vẫn duy trì giao lưu với thế giới Mã Lai. Vào thế kỷ 12, cảng Vân Đồn được thành lập và nhanh chóng trở thành một trung tâm thương mại quan trọng, thu hút thương nhân từ Java, Xiêm và các khu vực khác.
Từ thế kỷ 15 đến thế kỷ 18, Việt Nam chứng kiến sự thay đổi lớn trong quan hệ với thế giới Mã Lai, chịu ảnh hưởng từ sự xuất hiện của các cường quốc châu Âu như Bồ Đào Nha và Hà Lan. Sự chia cắt đất nước thành hai miền Đàng Trong và Đàng Ngoài cũng tạo ra những khác biệt trong chính sách thương mại với thế giới Mã Lai.
Chúa Trịnh ở Đàng Ngoài ban đầu cởi mở với thương mại, cho phép người Hà Lan, Anh và Pháp thành lập thương điếm ở Phố Hiến. Tuy nhiên, chính sách này thay đổi sau khi cuộc chiến với Đàng Ngoài kết thúc vào năm 1672. Ngược lại, chúa Nguyễn ở Đàng Trong tích cực thúc đẩy thương mại quốc tế, biến cảng Hội An thành một trung tâm thương mại sầm uất vào thế kỷ 17.
Kết Luận
Bài viết đã điểm qua những nét chính trong quan hệ giữa Việt Nam và thế giới Mã Lai từ thời tiền sử đến giữa thế kỷ 19. Dù con đường lịch sử hai bên có những điểm khác biệt, nhưng sự giao thoa văn hóa và thương mại luôn là sợi dây kết nối quan trọng. Để hiểu rõ hơn về mối quan hệ này, cần có thêm những nghiên cứu sâu hơn dựa trên các nguồn sử liệu đa dạng từ cả Việt Nam và các nước Đông Nam Á hải đảo.
Tài Liệu Tham Khảo
Bài viết này được tổng hợp dựa trên nội dung của bài viết “INDOCHINA AND THE MALAY WORLD: A GLIMPSE ON MALAY-VIETNAMESE RELATIONS TO THE MID-NINETEENTH CENTURY” của tác giả Nguyễn Thế Anh, được xuất bản trên tạp chí Asia Journal, tập 3, số 1 (1996): 105–31.
[^1]: Thế giới Mã Lai, hay Vương quốc Mã Lai (tiếng Anh: Malay World; tiếng Mã Lai: Dunia Melayu/Alam Melayu): nghĩa hẹp chỉ các quốc gia và vùng lãnh thổ Đông Nam Á coi tiếng Mã Lai là quốc ngữ hoặc một ngôn ngữ thiểu số quan trọng, bao gồm Brunei, Indonesia, Malaysia, Singapore và miền Nam Thái Lan; nghĩa rộng chỉ một nền chính trị hoặc một nhóm văn hóa chịu ảnh hưởng của nền văn hóa Mã Lai (do trong lịch sử từng bị cai trị bởi các quốc vương Mã Lai) như bán đảo Malaysia, các khu vực ven biển của Sumatra và Borneo, v.v. (ND).
