Vào một buổi sáng tháng 2/1913, St Petersburg tưng bừng kỷ niệm 300 năm triều đại Romanov trị vì nước Nga. Không khí lễ hội bao trùm khắp thành phố, từ những con phố chính giăng đầy cờ tam sắc đến những dòng chữ “Chúa Phù Hộ Sa Hoàng” rực sáng bằng đèn điện. Từ các vùng đất xa xôi của Đế chế, các chức sắc, quý tộc và cả thường dân đổ về thủ đô, mong muốn được chứng kiến một sự kiện trọng đại mà có lẽ cả đời họ sẽ không gặp lại lần thứ hai.
Nước Nga dưới chế độ cổ xưa
Sa hoàng và thần dân
Nghi lễ kỷ niệm bắt đầu bằng buổi lễ tạ ơn long trọng tại Thánh đường Kazan, với sự hiện diện của gia đình hoàng gia, các chức sắc tôn giáo và giai cấp thống trị của Đế chế. Sa Hoàng Nicholas II, lần đầu tiên xuất hiện trước công chúng kể từ Cách mạng 1905, được chào đón bằng tiếng hô vang “Oarah!” của binh lính và sự sùng bái của đám đông. Trong khi đó, tại khu công nhân, dân nghèo xếp hàng dài nhận những bữa ăn miễn phí, đánh dấu ngày lễ hội theo cách riêng của họ.
Hình ảnh Sa Hoàng Nicholas II trong lễ phục hoàng gia.
Buổi tối, màn trình diễn âm thanh và ánh sáng được mong đợi từ lâu đã biến phố Nevsky Prospekt thành một biển người. Pháo hoa rực rỡ, những chùm tia sáng quét ngang bầu trời, dừng lại trên các biểu tượng quyền lực của triều đại Romanov, như Cung điện Mùa Đông với ba bức chân dung khổng lồ của Nicholas II, Peter Đại đế và Mikhail Romanov – vị Sa hoàng đầu tiên của triều đại.
Suốt một tuần sau đó, gia đình hoàng gia tiếp tục nhận những lời chúc mừng, tham dự các buổi khiêu vũ xa hoa và các vở opera đậm chất ái quốc. Điểm nhấn của lễ hội là chuyến hành hương về nguồn cội của dòng họ Romanov, đến những thị trấn cổ kính từng gắn liền với lịch sử vương triều, từ Kostroma trên sông Volga đến kinh đô cũ Moscow. Trên đường đi, Sa hoàng được chào đón bằng sự sùng bái của dân chúng, những người xếp hàng dài, quỳ gối và dâng tặng những lễ vật truyền thống.
Dân chúng chào đón Sa Hoàng Nicholas II trong chuyến hành hương về Kostroma.
Tuy nhiên, ẩn giấu sau lớp vỏ hào nhoáng của lễ kỷ niệm 300 năm là một nước Nga đang chìm sâu trong khủng hoảng. Lễ hội, với mục đích tôn vinh vương triều và củng cố quyền lực chuyên chế, thực chất chỉ là một nỗ lực tuyệt vọng của dòng họ Romanov nhằm níu kéo quá khứ, tìm kiếm sự ủng hộ của thần dân trong bối cảnh những phong trào dân chủ đang nổi lên mạnh mẽ.
Vực thẳm giữa triều đình và xã hội
Lễ hội 300 năm diễn ra trong bối cảnh nước Nga đang trải qua những biến động xã hội sâu sắc. Vết thương của Cách mạng 1905 vẫn chưa lành, vấn đề nông dân chưa được giải quyết, các cuộc đình công của công nhân ngày càng lan rộng và phe cấp tiến ngày càng bất mãn với sự trì trệ của cải cách. Trong khi triều đình Romanov tự huyễn hoặc mình bằng ảo tưởng về một nền quân chủ vững chắc, thì bên ngoài cung điện, một thảm họa đang lơ lửng.
Thủ tướng Kokovtsov, một trong số ít người nhìn thấu sự thật, đã cảnh báo Sa hoàng rằng không thể cứu vãn vương triều bằng cách bám víu vào “hào quang của Sa hoàng Muscovite”, rằng thời thế đã thay đổi kể từ khi dòng họ Romanov lên ngôi. Lời cảnh báo của ông đã bị phớt lờ. Sa hoàng, tự dối mình rằng “Thần dân của trẫm yêu quí trẫm”, càng lún sâu vào ảo tưởng về quyền lực tuyệt đối và quay lưng lại với cải cách.
Nhà tiểu họa
Sự sụp đổ của triều đại Romanov, như lịch sử đã chứng minh, không phải do một thế lực bên ngoài nào gây ra, mà do chính những xung đột nội bộ của nó. Những rạn nứt đầu tiên xuất hiện từ ngay trên đỉnh của hệ thống quyền lực, từ chính vị Sa hoàng cuối cùng của nước Nga: Nicholas II.
Bức tượng Alexander III tại St Petersburg, một biểu tượng gây tranh cãi về quyền lực chuyên chế.
Nicholas, lớn lên dưới cái bóng của người cha uy quyền Alexander III, luôn mang mặc cảm tự ti. Ông ý thức rõ ràng sự thiếu sót của mình về kiến thức và kinh nghiệm cần thiết để cai trị một đế chế rộng lớn. Trong khi Alexander cai trị nước Nga như một lãnh chúa trung cổ, tự mình nắm giữ quyền lực và ra lệnh cho các bộ trưởng, thì Nicholas luôn cảm thấy mình chưa sẵn sàng cho vai trò của một Sa hoàng.
“Điều gì đang xảy ra với mình và dân Nga vậy? Mình chưa sẵn sàng để làm Sa hoàng. Mình chưa hề muốn làm Sa hoàng. Mình không biết cai trị ra làm sao. Thậm chí minh không biết phải nói chuyện với các bộ trưởng thế nào”, Nicholas đã than thở như vậy với anh họ Alexander của mình khi cha ông qua đời.
Nicholas thiếu khả năng lãnh đạo bẩm sinh của Alexander. Ông nhút nhát, thiếu quyết đoán, không có khả năng ra lệnh cho thuộc hạ. Ông che giấu sự yếu đuối của mình bằng cách tỏ ra thờ ơ và lạnh lùng, tạo ra một khoảng cách với các bộ trưởng và chính trị gia. Ông tìm kiếm sự an ủi trong những công việc hành chính nhỏ nhặt, tự mình giải quyết những vấn đề vụn vặt thay vì tập trung vào các chính sách vĩ mô.
“Sa hoàng của chúng ta là một người Đông phương, người Byzantine trăm phần trăm”, Bá tước Witte, một trong những bộ trưởng sáng suốt nhất của Nicholas, đã nhận xét như vậy trong nhật ký của mình. Ông mô tả Nicholas là một con người khó đoán, thích hành hạ các bộ trưởng bằng cách tỏ ra đồng tình với các đề xuất của họ, rồi sau đó âm thầm cách chức họ.
Nicholas không phải là một “sa hoàng vô năng”, như nhiều sử gia đã mô tả. Trái lại, ông rất chăm chỉ và tận tụy, dành hàng giờ liền để đọc những bản kiến nghị, phê duyệt ngân sách và tham dự các cuộc họp. Tuy nhiên, ông thiếu tầm nhìn chiến lược, không có khả năng tổng hợp thông tin và đưa ra những quyết sách quan trọng. Ông quá chú trọng vào chi tiết, quá bận tâm đến việc duy trì quyền lực tuyệt đối, đến nỗi không thể nhìn thấy bức tranh toàn cảnh về một nước Nga đang thay đổi.
“Ông ta chỉ biết ý nghĩa của những sự kiện lẻ tẻ, không biết kết nối với những phần còn lại, không biết đánh giá các mối liên quan nội tại giữa các dữ kiện, sự kiện, trào lưu, biến cố”, Pobedonostsev, thầy giáo và cố vấn của Nicholas, đã nhận xét như vậy.
Người thừa kế
Hoàng hậu Alexandra, một người phụ nữ xa lạ với nước Nga.
Trong khi Nicholas chật vật với vai trò của một Sa hoàng, thì Hoàng hậu Alexandra cũng không khá hơn. Là một công chúa người Đức, bà đến nước Nga với rất ít kiến thức và sự hiểu biết về đất nước mà mình sắp trở thành hoàng hậu. Bà rụt rè, xa lánh xã hội, và bị xem là lạnh lùng, kiêu ngạo, xa lạ với thần dân Nga.
“Không ai ưa Hoàng hậu”, nhà văn nữ Zinaida Gippius đã viết như vậy. “Gương mặt sắc cạnh, đẹp nhưng xấu tính và rầu rĩ, đôi môi mỏng mím chặt, không làm vui lòng; chiều cao xương xẩu không làm vui lòng”.
Alexandra tin tưởng vào quyền lực chuyên chế, vào vai trò thần thánh của Sa hoàng, và luôn thúc đẩy chồng mình phải cứng rắn hơn, độc đoán hơn. Bà so sánh mình với Catherine Đại đế, nhưng thực chất bà giống Marie Antoinette, hoàng hậu cuối cùng của nước Pháp, hơn. Cả hai đều xa lánh xã hội, đắm mình trong những trò ma quỷ, và cuối cùng góp phần đẩy vương triều của mình đến bờ vực sụp đổ.
Alexandra đau khổ vì cậu con trai duy nhất, Alexei, mắc chứng máu khó đông. Bà tìm kiếm sự an ủi trong tôn giáo, tin tưởng vào quyền năng của cầu nguyện và phép lạ. Chính trong cơn tuyệt vọng tìm kiếm phương thuốc chữa bệnh cho con trai mà bà đã đưa Grigori Rasputin, một “thánh sống” đầy tai tiếng, vào cuộc sống của mình và của nước Nga.
Grigori Rasputin
Rasputin, một nông dân Siberia với vẻ ngoài xấc xược và những lời đồn thổi về quyền năng chữa bệnh, nhanh chóng trở thành tâm điểm của triều đình Nga. Ông ta được cho là có khả năng kiểm soát cơn xuất huyết của Alexei, khiến Alexandra tin rằng Chúa Trời đã gửi ông ta đến để cứu con trai mình.
Grigori Rasputin, “thánh sống” đầy tai tiếng của triều đình Nga.
Tuy nhiên, bên ngoài cung điện, Rasputin nổi tiếng với những câu chuyện về trác táng, tham nhũng và lạm dụng quyền lực. Ông ta lợi dụng vị trí của mình để nhận hối lộ, sắp xếp người vào chính quyền, và thậm chí bị đồn thổi là tình nhân của Hoàng hậu. Sự hiện diện của Rasputin càng làm sâu sắc thêm hố sâu ngăn cách giữa triều đình và xã hội, khiến Nicholas mất đi sự ủng hộ của cả những đồng minh trung thành nhất.
“Giờ thì em có thể tự mình nhìn thấy bọn bộ trưởng nhà nước là lũ hèn nhát cỡ nào,” Alexandra đã nói với người hầu sau lễ hội kỷ niệm 300 năm. “Họ lúc nào cũng làm Hoàng thượng lo sợ với những lời đe dọa là có cách mạng nổ ra đây đó và giờ đây – em mở mắt xem đó – chỉ cần chúng ta xuất hiện là trái tim họ là thuộc về chúng ta”.
Hoàng hậu đã nhầm lẫn. Triều đình Romanov đang tự huyễn hoặc mình bằng những ảo tưởng về quyền lực và lòng trung thành của thần dân. Trong khi đó, bên ngoài cung điện, nước Nga đang sục sôi những mâu thuẫn, chờ đợi một cơ hội để bùng nổ.
